Ενδοκρινείς διαταράκτες. Ουσίες που μιμούνται τις ορμόνες μας

Τι είναι και πως δρουν οι ενδοκρινείς διαταράκτες
Οι ενδοκρινείς διαταράκτες (ΕΔs) είναι εξωγενείς ουσίες που η χημική δομή τους μοιάζει με εκείνη των φυσικών ορμονών του οργανισμού. Γι’ αυτό μπορούν να τις «μιμηθούν» ανατρέποντας έτσι την φυσιολογική - ομαλή λειτουργία τους. Ενδοκρινική διατάραξη μπορεί να προκληθεί από μεμονωμένες ουσίες η μίγματά τους.

Ποιος όμως είναι ο ρόλος των ορμονών. Γιατί η διατάραξη της λειτουργίας τους επηρεάζει την υγεία?
Ένα υγιές σώμα έχει περίπου 30 τρισεκατομμύρια κύτταρα τα οποία ζουν, συνυπάρχουν και λειτουργούν σένα πολύπλοκο σύστημα αλληλεξάρτησης που καθορίζει πως και πότε θα πολλαπλασιαστεί κάθε κύτταρο, που θα μετακινηθεί και που τελικά θα τοποθετηθεί. Έτσι διασφαλίζεται η προκαθορισμένη αρχιτεκτονική και μέγεθος του κάθε ιστού που απαιτείται για τις ανάγκες του σώματος και η λειτουργίες . Το θαύμα αυτό της φύσης ρυθμίζεται και ελέγχεται από ένα σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των κυττάρων ένα είδος δηλ σωματικής τηλεπικοινωνίας. Αυτό το σύστημα συνίσταται από τρία βασικά υποσυστήματα: το ενδοκρινικό σύστημα, το ανοσοποιητικό και το νευρικό. Οι ορμόνες λοιπόν είναι οι χημικοί μεταφορείς των μηνυμάτων στα κύτταρα. Έχει διαπιστωθεί ότι οι ενδοκρινείς διαταράκτες επιδρούν στη σύνθεση, την έκκριση, τη μεταφορά, το μεταβολισμό, τη δράση και τον καταβολισμό των ορμονών, καθώς και στη σύνδεσή τους στις δεσμευτικές πρωτεΐνες. Έτσι μέσω της αλληλεπίδρασης με τα ενδογενή ορμονικά συστήματα μπορούν να επηρεάσουν και να αλλοιώσουν τη λειτουργία (-ιες) του ορμονικού /ενδοκρινικού συστήματος με άμεση και πρωταρχική επίδραση στον προγραμματισμό της ανάπτυξης και ομαλής εξέλιξης του οργανισμού καθώς και της αναπαραγωγής. Οι επιδράσεις τους δεν περιορίζονται μόνο στον ίδιο τον οργανισμό αλλά μπορούν να επεκταθούν και στους απογόνους του. Καθοριστική για το είδος και τον βαθμό της επίδρασης των EΔs, περιλαμβανόμενης και της πρόκλησης καρκινογένεσης είναι η ηλικία και το στάδιο ανάπτυξης του οργανισμού. Αναπόφευκτα τα αρχικά στάδια της ζωής (δηλ το εμβρυακό-παιδικό) μέχρι και την ολοκλήρωση της εφηβείας είναι ιδιαίτερα τρωτά.

Οι ενδοκρινείς διαταράκτες προκαλούν επιδράσεις ακόμα και όταν βρίσκονται σε απειροελάχιστες ποσότητες και ιδίως όταν κάποιος εκτίθεται σε πολλούς ταυτόχρονα, όπως πχ μπορεί να συμβεί στο περιβάλλον του σπιτιού μας όταν χρησιμοποιούμε πολλά χημικά. Οι επιδράσεις αυξάνονται αν η έκθεση είναι συνεχής ή επαναλαμβανόμενη. Το πρόβλημα εντείνεται ακόμα περισσότερο γιατί με την έκθεση η επίδραση που προκαλείται δεν μπορεί άμεσα να διαπιστωθεί (πχ με δυσφορία, ζαλάδα κλπ) γιατί οι ενδοκρινείς διαταράκτες κυρίως αλλοιώνουν λειτουργίες του οργανισμού. Το αποτέλεσμα της επίδρασης λοιπόν διαπιστώνεται σταδιακά και πολύ αργότερα. Γι’ αυτό η πρόληψη και μείωση της έκθεσης σ’ αυτούς είναι απόλυτα αναγκαία.

Πως μπορούν οι ενδοκρινείς διαταράκτες να επηρεάσουν την υγεία του παιδιού
Η εμβρυϊκή, βρεφική και παιδική ηλικία θεωρούνται οι πλέον ευάλωτες στις ουσίες που μπορούν να επιδράσουν στο ενδοκρινικό σύστημα με σοβαρές επιπτώσεις στην πνευματική και σωματική ανάπτυξη των παιδιών. Χαρακτηριστικές επιδράσεις είναι η εμβρυοτοξικότητα, η ενδομήτρια δυστροφία, το χαμηλό βάρος γέννησης, δερματοπάθειες, νευροαναπτυξιακές διαταραχές, διαταραχές του ανοσοποιητικού και του αναπαραγωγικού συστήματος, επηρεασμός της μαθησιακής ικανότητας και την ευφυΐας, η πρόκληση καρκίνου κ.ά. Υπάρχει επίσης προβληματισμός για την πιθανή επίδραση των συγκεκριμένων ουσιών στην παθογένεια του αυτισμού, της παχυσαρκίας του άσθματος που εκδηλώνονται στην παιδική ή και στην μετέπειτα ενήλικη ζωή.

Μάθετε ποιοι είναι οι ενδοκρινείς διαταράκτες για να μπορείτε να τους αποφεύγετε
Γνωρίζοντας που υπάρχουν ενδοκρινείς διαταράκτες μπορούμε να κάνουμε καλύτερες επιλογές ώστε να αποφεύγουμε ή να μειώνουμε την έκθεση σ’ αυτούς.
Στην κατηγορία των ΕΔs κατατάσσονται φυσικές χημικές ουσίες όπως οι φυσικές ορμόνες και τα φυτοοιστρογόνα αλλά και κυρίως ανθρωπογενείς ουσίες δηλαδή συνθετικές ουσίες. Οι ανθρωπογενείς ουσίες περιλαμβάνουν τις συνθετικά παραγόμενες ορμόνες, πχ τις ορμόνες υποκατάστασης , τα αντισυλληπτικά καθώς και ένα ευρύ φάσμα ουσιών που βρίσκονται σε προϊόντα καθημερινής χρήσης βερνίκια, καθαριστικά, καλλυντικά, φυτοφάρμακα, πλαστικά κ.ά,.
Οι κύριες κατηγορίες EΔs είναι οι εξής:

Oι φθαλικές ενώσεις
Οι φθαλικές ενώσεις, είναι ΕΔς τοξικοί στην αναπαραγωγή. Χρησιμοποιούνται κυρίως ως πλαστικοποιητές (ουσίες που προστίθενται στα πλαστικά για την αύξηση της ευλυγισίας τους). Χρησιμοποιούνται πρωτίστως για την μετατροπή του πολυχλωριούχου βινυλίου (PVC) από σκληρό σε ευλύγιστο Οι φθαλικές ενώσεις χρησιμοποιούνται σε μαλακά παιχνίδια και άλλα μαλακά προϊόντα ΡVC, σε δάπεδα από βινύλιο, σε αυτοκίνητα, σε γόμες, σε χρώματα βαφής, σε βερνίκια, σε καλλυντικά, σε αρωματισμένα προϊόντα προσωπικής χρήσης σε πλαστικό ιατρικό εξοπλισμό.
Ιδιαίτερα επικίνδυνοι είναι οι φθαλικοί εστέρες DBP, BBP, DEHP, DNOP, DINP και DIDP. Γι’ αυτό η Ε.Ε. εξέδωσε την Οδηγία (2005/84/EC) που απαγορεύει ή και θέτει αυστηρούς περιορισμούς στην χρήση των πιο πάνω ουσιών σε παιδικά είδη. Οι φθαλικοί εστέρες απελευθερώνονται από το πλαστικό με διάφορους τρόπους πχ σε συνθήκες θέρμανσης ή όταν οι δακτύλιοι οδοντοφυίας ή οι πιπίλες, οι κουδουνίστρες και άλλα παιχνίδια για μικρά παιδιά από μαλακό PVC πιπιλιούνται ή μασιούνται από τα βρέφη για μεγάλα διαστήματα, ιδίως κατά την περίοδο της οδοντοφυΐας.

Πως μπορείτε να μειώσετε την έκθεση των παιδιών στις φθαλικές ενώσεις; 
• Προσοχή όταν αγοράζετε παιχνίδια. Δείτε την σήμανση και αγοράστε μόνο από αξιόπιστη πηγή και κατά προτίμηση προέλευσης από την Ε.Ε. Βεβαιωθείτε ότι προορίζεται για την ηλικία του δικού σας παιδιού. Ειδικά για τα παιχνίδια για παιδία μικρότερα των 3 χρόνων ισχύουν πρόσθετοι απαγορευτικοί κανονισμοί σ’ ότι αφορά τους φθαλικούς εστέρες.
• Αποφεύγετε τη χρήση πλαστικών δοχείων σε φούρνους μικροκυμάτων και το πλύσιμό τους στο πλυντήριο σε ψηλές θερμοκρασίες. Οι ψηλές θερμοκρασίες μπορούν αλλοιώσουν το πλαστικό και να αυξήσουν την απελευθέρωση των φθαλικών ενώσεων.
• Καθαρίζετε την σκόνη συχνά με βρεγμένο πανί ή σφουγγαρίστρα
• Αναζητήστε την σήμανση «ελεύθερα φθαλικών»

Η Δισφαινόλη-Α (ΒΡΑ),
Είναι Ενδοκρινικός διαταράκτης με οιστρογόνο κυρίως δράση. Είναι λιπόφιλη, δεν είναι βιοσυσσωρεύσιμη και αποβάλλεται με τα ούρα. Μπορεί να μεταναστεύσει από τα πλαστικά ιδίως σε ψηλές θερμοκρασίες. Χρησιμοποιείται ως ρητίνη επικάλυψης σε κονσέρβες και στα εποξειδικά βερνίκια και στην κατασκευή πλαστικών ιδίως των πολυκαρβονικών (PC).
Βρίσκεται σε πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης: πλαστικά δοχεία και πλαστικά μπουκάλια ποτών, μπιμπερό, πιάτα, κούπες, ποτήρια, πλαστικά κουτάλια CDς, DVD, σε ηλεκτρονικό καθώς και αθλητικό εξοπλισμό, όπως παπούτσια και ακόντια, σε εξοπλισμό αυτοκινήτων, στο θερμικό χαρτί εκτύπωσης κ.ά.

Ενοχοποιείται για τις πιο κάτω επιδράσεις:
επηρεασμό της λειτουργίας του ανοσοποιητικού και του αναπαραγωγικού συστήματος
αύξηση της ευαισθησίας στον καρκίνο του μαστού, του προστάτη, των όρχεων, του θυρεοειδούς
νευρολογικές διαταραχές όπως επηρεασμός:
του προγραμματισμού των υποδοχέων του εγκεφάλου
της μαθησιακής ικανότητας
στον μεταβολισμό και στην εμφάνιση καρδιοπαθειών (στεφανιαία) παχυσαρκία, ηπατικές βλάβες
Ιδιαίτερη ανησυχία υπάρχει για τις εγκύους, θηλάζουσες και βρέφη. Τα βρέφη έχουν την μεγαλύτερη διαιτητική έκθεση/kgW (EFSA 2006), και υπολογίζεται ότι έχουν λιγότερο αποτελεσματική μεταβολική δυνατότητα. Γι αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει απαγορεύσει από την 1η Ιούνιου 2011 (Οδηγία 2011/8/EU) τη εισαγωγή και πώληση στην Ε.Ε. μπιμπερών που περιέχουν ΒΡΑ.

Πρακτικές που ελαχιστοποιούν την έκθεση στην ΒΡΑ:
1. Επιλέξετε τον θηλασμό αντί το τεχνητό γάλα και τις φόρμουλες
2. Αν είστε αναγκασμένοι να δώσετε τεχνητό γάλα τότε προτιμήστε γυάλινα μπιμπερά ή αν θα πάρετε πλαστικό βεβαιωθείτε ότι αναγράφει «χωρίς ΒΡΑ» .
3. Ποτέ μη ζεσταίνετε στο φούρνο μικροκάμωτων το γάλα ή το φαγητό σε πλαστικό δοχείο.
4. Μη βάζετε ζεστό φαγητό ή γάλα σε πλαστικό δοχείο.
5. Αντί κονσέρβες προτιμήστε φρέσκα, δικά σας φαγητά, φρούτα και παιδικές τροφές χρησιμοποιώντας γυάλινους περιέκτες.
6. Όταν έρχεστε σε επαφή με το θερμικά ευαίσθητο χαρτί (μπορεί να σχετίζεται με φαξ, αποδείξεις, εισιτήρια, φωτοτυπίες) η περιεχομένη στο χαρτί ΒΡΑ μπορεί να μεταναστεύσει στα χέρια σας. Γι’ αυτό πλένετε τα χέρια καλά μόνο με σαπούνι και νερό. Αποφύγετε την χρήση απολυμαντικών κ.’α που περιέχουν οινόπνευμα γιατί θα διευκολύνουν την διείσδυση της ΒΡΑ μέσω του δέρματος. Όταν είστε επαγγελματίες που έρχεστε σε συχνή επαφή πχ ταμίες κ.ά και ιδίως αν είστε έγκυος ή θηλάζετε χρησιμοποιείτε γάντια και αποφεύγετε τη χρήση κρέμας στα χέρια πριν την εργασία σας. Διευκολύνει την διείσδυση της ΒΡΑ.
7. Ποτέ μην αφήνετε τα παιδιά να παίζουν με τέτοια θερμικά χαρτιά. Στα μεγαλύτερα παιδιά εξηγήστε το πρόβλημα. Προσπαθήστε να προμηθεύεστε χαρτί χωρίς ΒΡΑ (ΒΡΑ free)

Oι αιθοξαλικές αλκυλοφαινόλες :
Χρησιμοποιούνται στα προϊόντα καθαρισμού, σε γεωργικά φάρμακα, σε υδροχρώματα και καλλυντικά,

H τριβουτυλτίνη (ΤBΤ) χρησιμοποιείται ως μυκητοκτόνο και φυκοκτόνο,

Συντηρητικά πχ ορισμένα parabens, για τα οποία υπάρχουν σοβαρές υποψίες και χρησιμοποιούνται σε καλλυντικά και προϊόντα προσωπικής περιποίησης
Οι επιβραδυντές φλόγας καθιστούν λιγότερο εύφλεκτες χαλιά, ταπετσαρίες, ηλεκτρονικές συσκευές κλπ.
Τα οργανο-χλωριόμενα φυτοφάρμακα όπως το DDT, και τα πολυχλωριομένα διφαινύλια (ΡCBς) που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως μέχρι το 1985 σε μετασχηματιστές και άλλες ηλεκτρικές συσκευές. Τα οργανοχλωριομένα φυτοφάρμακα και τα PCBs είναι απαγορευμένα τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες,
Οι διοξίνες και τα φουράνια
Είναι κυρίως παραπροϊόντα βιομηχανικών διεργασιών, όπως πχ η καύση των στερεών αποβλήτων, η παραγωγή χημικών ουσιών που περιέχουν χλώριο, η λεύκανση χαρτιού με χλώριο κ.ά.. Βιοσυσσωρεύονται και μεταφέρονται στην τροφική αλυσίδα. ενώ καταβάλλεται διεθνής προσπάθεια μείωσης των επιπέδων διοξινών και φουρανίων. Όμως κατάλοιπα των οργανοχλωριομένων ενώσεων, διοξινών και φουρανίων ανιχνεύονται ακόμη στην τροφική αλυσίδα, τους οργανισμούς και τον άνθρωπο με δυνατότητα μεταφοράς στο έμβρυο μέσω του πλακούντα και στη συνέχεια στο βρέφος μέσω του μητρικού γάλακτος, σε ιδιαίτερα ευάλωτες περιόδους της ζωής τους.

Μέτρα μείωσης της έκθεσης στους ενδοκρινείς διαταράκτες – συμβουλές γονείς

- Εφαρμόστε τις αρχές της Μεσογειακής διατροφής περιορίζοντας την λήψη ζωικής προέλευσης προϊόντων.. Τα ζωικά λίπη μπορεί να έχουν κατάλοιπα ΕΔς όπως διοξίνες , και οργανοχλωριομένες ενώσεις.

- Προτιμήστε πιστοποιημένα βιολογικά προϊόντα ιδίως για τα παιδιά

- Περιορίστε τη χρήση χημικών παρασκευασμάτων και εντομοκτόνων στο σπίτι και τον κήπο σας.

- Χρησιμοποιείται κυρίως το οινόπνευμα (70%), το ξύδι, την ζιβανία, το σαπούνι και ζεστό νερό για το καθάρισμα.
- Ελαχιστοποιήστε την χρήση προϊόντων προσωπικής φροντίδας και καλλυντικών ιδίως κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης. Ελέγχετε την ετικέτα και αποφύγετε ορισμένα ύποπτα συστατικά όπως πχ τα parabens (συντηρητικό), και τα προϊόντα για παιδιά με άρωμα. Μπορεί να περιέχουν φθαλικές ενώσεις DMP, DEP, DBP, που χρησιμοποιούνται ως σταθεροποιητές του αρώματος σε προϊόντα προσωπικής περιποίησης χωρίς να αναφέρονται ονομαστικά
- Επιλέξετε σαπούνια και άλλα είδη προσωπικής φροντίδας, καλλυντικά και προϊόντα καθαρισμού από πιστοποιημένες οικολογικές μάρκες με βιοδιασπώμενα συστατικά.
- Αερίζετε πάντα καλά τα δωμάτια και καθαρίζετε με σκούπα κενού ώστε να απομακρύνετε χημικά που τυχόν υπάρχουν στο αέρα του σπιτιού.
- Δείτε επίσης τα κεφάλαια: «Η χρήση χημικών σκευασμάτων από τον καταναλωτή. Κίνδυνοι και προστασία» , και «Πρακτικές οδηγίες για σωστές επιλογές που μειώνουν τις τοξικές ουσίες στη ζωή του παιδιού» και http://ec.europa.eu/environment/endocrine