Άγχος: Πώς το άγχος των παιδιών μετατρέπεται σε σωματικό σύμπτωμα Πρόληψη – Αντιμετώπιση

Τι είναι το άγχος;

Το άγχος, το «stress», αποτελεί την φυσιολογική αντίδραση, ένα μηχανισμό προστασίας του οργανισμού από μια πραγματική ή φανταστική απειλή, που στόχο έχει να μας ενεργοποιήσει για την αντιμετώπιση του. Το σώμα μπαίνει σε συναγερμό, αφού εκκρίνονται διάφορες ορμόνες (π.χ. αδρεναλίνη, κορτιζόλη…) και αυτό συνεπάγεται πολλές σωματικές αλλαγές (π.χ. ταχυπαλμία, αύξηση αρτηριακής πίεσης…). Το άγχος εκτονώνεται με τον μηχανισμό «Φυγής ή Επίθεσης», ώστε να εξαφανιστεί η απειλή.

Ο σύγχρονος άνθρωπος όμως, κάποτε δεν έχει αυτή την δυνατότητα φυγής λη επίθεσης! Και τότε μιλάμε για Διαχείριση του άγχους.

Ο κύκλος του άγχους συνήθως αρχίζει από μια αρνητική σκέψη (π.χ. Σίγουρα θα αποτύχω!). Η αρνητική σκέψη θα φέρει αρνητικά συναισθήματα (π.χ. φόβο, αγωνία, απογοήτευση, λύπη, θυμό…).

Το κάθε συναίσθημα όμως έχει το δικό του ορμονικό προφίλ: άλλες ορμόνες εκκρίνονται στο σώμα μας όταν νιώθουμε χαρά ή ηρεμία και άλλες όταν βιώνουμε κάποιο αρνητικό συναίσθημα. Αυτές οι ορμόνες που εκκρίνονται ανάλογα με το συναίσθημα που νιώθουμε, επιδρούν πάνω σε όλες τις λειτουργίες του οργανισμού μας. Γι΄αυτό και όταν βιώνουμε άγχος έχουμε διάφορα σωματικά συμπτώματα, διαφορετικά στον καθένα μας (π.χ. πόνος στην κοιλιά, το στομάχι ή το κεφάλι, εφίδρωση, υπνηλία ή αϋπνία, διαταραχές της διατροφής, δύσπνοια, ταχυκαρδία, έλλειψη συγκέντρωσης, ευερεθιστικότητα…). Τα συμπτώματα αυτά μας οδηγούν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές (π.χ. κλάμα, εκρήξεις θυμού, απομόνωση, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές…).

 Οι αντιδράσεις στη συμπεριφορά μας οδηγούν σε νέες αρνητικές σκέψεις (π.χ. Το ήξερα πως δεν θα τα καταφέρω, πάντα έτσι παθαίνω και τα ξεχνώ όλα, είμαι άχρηστος…).  Έτσι αρχίζει ξανά ο Κύκλος του Άγχους.

Πώς γίνεται η διαχείριση του άγχους στους ενήλικες;

Το κακό με τον κύκλο του άγχους, είναι ότι πρόκειται για φαύλο κύκλο.

Το καλό είναι πάλι ότι πρόκειται για φαύλο κύκλο, όπου το ένα οδηγεί στο άλλο. Αυτό όμως σημαίνει ότι αν καταφέρουμε να επιδράσουμε έστω σε ένα από τα τέσσερα σημεία του κύκλου, θα έχουμε αυτόματα επιδράσει και στα υπόλοιπα!

Υπάρχουν πολλοί τρόποι επίδρασης στα τέσσερα συστατικά του κύκλου, που οι άνθρωποι επιλέγουν συνειδητά ή ασύνειδα για να ρυθμίσουν ο καθένας το δικό του κύκλο του άγχους, πετυχαίνοντας (ή όχι!!!), αυτό που ονομάζουμε «Συναισθηματική Αυτορρύθμιση» ή «Διαχείριση Άγχους». Για παράδειγμα , κάποιος μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που σκέφτεται ένα γεγονός (αλλαγή σκέψης) ή να καταφέρει να γελάσει (αλλαγή το συναισθήματος) ή να κάνει κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που κάνει συνήθως (αλλαγή συμπεριφοράς) ή να κάνει βαθιές αναπνοές (αλλαγή σωματικής κατάστασης).

Πώς διαχειρίζονται τα παιδιά το άγχος τους;

Το παιδί διαθέτει μειωμένες ακόμα ικανότητες νοητικής επεξεργασίας των γεγονότων και των συναισθημάτων του (Σκέψη), δεν έχει την εμπειρία διαχείρισης των συναισθημάτων του (Συναίσθημα) και συχνά δεν ξέρει ή δεν του «επιτρέπεται» να εκφράσει σε επίπεδο συμπεριφοράς τα συναισθήματα αυτά (Συμπεριφορά). Αποτέλεσμα είναι η σωματική σφαίρα να αποτελεί κάποιες φορές την μόνη δίοδο έκφρασης του άγχους του παιδιού (Σωματοποίηση). Η σωματοποίηση του άγχους, στην προκειμένη περίπτωση, είναι το αποτέλεσμα των ελλιπών δεξιοτήτων διαχείρισης του άγχους και επίλυσης προβλημάτων, των μειωμένων δηλαδή δεξιοτήτων συναισθηματικής αυτορρύθμισης (μη επαρκώς ανεπτυγμένη Συναιθηματική Νοημοσύνη).

Αν δηλαδή το παιδί, για διάφορους λόγους, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το άγχος του σε ψυχικό επίπεδο, τότε «επιλύει» το πρόβλημα σε σωματικό επίπεδο. Για το παιδί είναι εύκολο να μεταφέρει στη σωματική σφαίρα το πρόβλημα του, αφού οι δρόμοι που ενώνουν το συνειδητό και το  υποσυνείδητο είναι ακόμα ανοιχτοί και καθαροί (οι αμυντικοί μηχανισμοί βρίσκονται υπό δημιουργία).

Πώς γίνεται η επιλογή του συγκεκριμένου σωματικού συμπτώματος;

Εντοπίζονται τέσσερεις παράγοντες που επηρεάζουν την είδος των συμπτωμάτων που εκδηλώνει το παιδί:

• Βιολογική ή ηλικιακή προδιάθεση
• Κοινωνική μάθηση: το παιδί εμφανίζει παρόμοια συμπτώματα με τους γονείς ή εμφανίζει τα συμπτώματα που ανησυχούν τον γονιό περισσότερο
• Είδος εσωτερικής σύγκρουσης: συμβολισμός στην περίπτωση των υστερικών συμπτωμάτων
• Ψυχοδυναμική των οικογενειακών σχέσεων

Ποιές θεωρούνται ως οι πιο αρνητικές συνθήκες που αυξάνουν την επικινδυνότητα για την μετατροπή του άγχους του παιδιού σε σωματικό σύμπτωμα;

Στην διεθνή βιβλιογραφία μπορούμε να διακρίνουμε εφτά τομείς που φαίνεται να συνδέονται άμεσα με το ψυχοσωματικό σύμπτωμα και που ταυτόχρονα μας δίνουν και τον τρόπο πρόληψης και αντιμετώπισης του:

1. Παθολογικές Γονεικές Στάσεις:

• Υπερπροστασία /Νηπιοποίηση του παιδιού
• Δυνατή συμβιωτική σχέση μητέρας παιδιού/Ανεπάρκεια πατρικού ρόλου
•  Ψυχολογική Απόρριψη του παιδιού αντί Αποδοχή

Το αποτέλεσμα των πιο πάνω γονεικών στάσεων είναι το παιδί να μην μπορέσει να αναπτύξει την συναισθηματική του αυτορρύθμιση, να μην μπορεί να αναπτύξει ψυχική αντίσταση στις διάφορες συγκρούσεις και αγχογενείς καταστάσεις. Ακόμα και οι τρόποι ελέγχου της συμπεριφοράς του παιδιού που πηγάζουν από τις πιο πάνω στάσεις, δηλαδή η υπερβολική υποχωρητικότητα και η υπερβολική αυταρχικότητα αντίστοιχα, επιδρούν στην αυτοσυνείδηση και στην αυτοεκτίμησης του παιδιού με τον ίδιο καταστροφικό τρόπο.

2. Ανεπαρκή Μοντέλα αντιμετώπισης του άγχους /Συναισθηματική ρύθμιση και Αυτορρύθμιση

Τα μέσα που διαθέτει το άτομο για να αντιστέκεται στις πηγές άγχους, να λύνει τις συγκρούσεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, διαμορφώνονται πολύ νωρίς κατά την παιδική του ηλικία, μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Μη-λειτουργικά, ακατάλληλα και ανεπαρκή μέσα αντιμετώπισης του άγχους σε ψυχικό επίπεδο (δηλαδή με την βοήθεια της σκέψης, της φαντασίας, της θέλησης) ή σε επίπεδο συμεριφοράς, κάνουν το άτομο ευάλωτο στην σωματοποίηση, αφού τα προβλήματα με τον τρόπο αυτό ψευτολύνονται, το άγχος μειώνεται και το παιδί αποκτά τον έλεγχο της κατάστασης.

Παράλληλα, η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο στην αντίδραση του παιδιού στο ψυχικό τραύμα, για παράδειγμα μέσω της δημιουργίας  μη ικανότητας αντίστασης στο άγχος (διαπαιδαγώγιση τύπου παραχαιδέματος…) ή μέσω της δημιουργίας αντιλήψεων για το τι είναι δυσκολία και πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται.

Αν δεν αναπτυχθούν στο παιδί αμυντικοί μηχανισμοί, λειτουργίες προστασίας του «εγώ» του παιδιού από εξωτερικές και εσωτερικές απειλές, μέσω της σχέσης των γονιών με το παιδι και την επίδειξη των τρόπων που οι ίδιοι οι γονείς αντιδρούν, τότε το παιδί αντιδρά όπως και το βρέφος: με σωματική αντίδραση.

3. Αντιλήψεις των γονιών για την ασθένεια και την υγεία

Οι αντιλήψεις και οι συμπεριφορές των γονιών για την υγεία, την ασθένεια, την διατροφή, την άσκηση, την ευθύνη για την ασθένεια (π.χ. σε μάτιασαν), όπως και η αρνητικη σωματική πείρα (π.χ. εγχειρήσεις, νοσηλείες) επιδρούν στην δημιουργία των αντιλήψεων και αντιδράσεων του παιδιού στα θέματα αυτά.

4. Διαταραχή της ομοιόστασης του οικογενειακού συστήματος

Σύμφωνα με την συστημική προσέγγιση, τα συμπτώματα παίζουν συχνά ρόλο ομοιοστατικών μηχανισμών που ρυθμίζουν τις ενδοοικογενειακές συναλλαγές. Το σύμπτωμα που προβάλλεται διατηρεί την ισορροπία του οικογενειακού συστήματος επισκιάζοντας άλλα προβλήματα που υπάρχουν στα υπόλοιπα μέλη και στις σχέσεις μεταξύ τους.

Αναφέρεται η ούτω λεγόμενη «Ψυχοσωματική» οικογένεια, που αν συνυπάρξει με τη βιολογική προδιάθεση του παιδιού και την κύρια θέση του στην διαδικασία αποφυγής των συγκρούσεων , τότε η σωματοποίηση του άγχους του παιδιού αποτελεί μια «βολική» λύση για τη διατήρηση της ισορροπίας ενός συστήματος που αλλιώς θα κατέρρεε.

Η Ψυχοσωματική οικογένεια έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που την κάνουν δυσλειτουργική:

• Σύγχυση των ρόλων και των ορίων των μελών της οικογένειας
• Υπερπροστασία: η οικογένεια εμποδίζει την πορεία ανεξαρτητοποίησης των μελών της
• Ακαμψία και σύγχυση στην επικοινωνία με στόχο τη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης
• Αδυναμία επίλυσης συγκρούσεων: οι συγκρούσεις είτε αποφεύγονται , είτε τα μέλη αρνούνται την ύπαρξη τους. Το μόνο πρόβλημα αυτής της «τέλειας» οικογένειας είναι το «άρρωστο παιδί»  

5. Διαταραχές στην πορεία από την συμβίωση στον διαχωρισμό του «Εγώ» από το «Μη-εγώ»

Τα προβλήματα που προκύπτουν κατά την διαδικασία ατομικοποίησης /ανεξαρτητοποίησης του παιδιού , του λεγόμενου ψυχολογικού απογαλακτισμού και ο καθοριστικός ρόλος της μητέρας και του πατέρα, μπορούν να δημιουργήσουν δυνατές εσωτερικές συγκρούσεις και αμφιθυμικά συναισθήματα στο παιδί και να αυξήσουν το επίπεδο του άγχους σε βαθμό που το σωματικό σύμπτωμα, υποσυνείδητα, μοιάζει να είναι η μόνη διέξοδος.

6. Αλεξιθυμία

Η έλλειψη λέξεων για τα συναισθήματα, η έλλειψη φαντασίας, η σύγχυση σωματικών και συναισθηματικών καταστάσεων, είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται στην «Ψυχοσωματική» προσωπικότητα.

7. Ιδιαιτερότητες της διαδικασίας «κοινωνικοποίησης» των σωματικών λειτουργιών, μέσω της πρώιμης επικοινωνίας στη δυάδα «Μάνας – Παιδιού»

Οι αντιλήψεις για το σώμα, τα συναισθήματα, οι σχέσεις και οι συμπεριφορές για τις σωματικές λειτουργίες, την υγεία , την ασθένεια, τα διάφορα όργανα και τις λειτουργίες τους, την διατροφή, την άσκηση κ.ο.κ. μέσω της πρώιμης σχέσης με τη μητέρα μεταβιβάζονται στο παιδί, δια μέσου ενός ολόκληρου συστήματος «σημάτων» κοινωνικής σημασίας. Το σώμα «κοινωνικοποιείται» και υπακούει όχι μόνο στους  βιολογικούς κανόνες, αλλά και σε ψυχικούς. Μιλούμε πλέον για τον Ψυχοσωματικό Άνθρωπο και όχι για το σώμα και τη ψυχή ξεχωριστά, αφού όπως διαφαίνεται οι δύο αυτές υποστάσεις του ανθρώπου είναι άρρηκτα συνδεδεμένες.

Τι μπορούμε να κάνουμε για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της μετατροπής του άγχους σε σωματικό σύμπτωμα;

Πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να αναθεωρήσουμε το όλο σύστημα διαπαιδαγώγισης του παιδιού μας: Την γονεική μας στάση, τον τρόπο επικοινωνίας και τον τρόπο αντιμετώπισης της αρνητικής συμπεριφοράς. Το παιδί χρειάζεται αποδοχή και αγάπη χωρίς προυποθέσεις, δεν χρειάζεται υπερπροστασία, για να μπορέσει να ανεξαρτητοποιηθεί και δεν χρειάζεται ούτε την υποχωρητικότητα αλλά ούτε και την αυταρχικότητα. Το παιδί έχει ανάγκη από σαφή και σταθερά όρια στην συμπεριφορά του, έχει ανάγκη από ανοιχτή, άμεση και ειλικρινή επικοινωνία που πάντα έχει στόχο την διατήρηση ή την αύξηση της αυτοεκτίμησης του. Ένα παιδί χρειάζεται πάνω απ’ όλα συναισθηματική αγωγή για να μπορέσει να έχει επίγνωση των συναισθημάτων του, να μπορεί να τα εκφράσει με δημιουργικό τρόπο, να γίνει υπεύθυνο και να μπορεί να επιλύει προβλήματα και να παίρνει υγιείς αποφάσεις. Χρειάζεται να αναπτύξει τις κοινωνικές του δεξιότητες και να μάθει πώς να διαχειρίζεται καταστάσεις. Δεν θα πρέπει το παιδί να εμπλέκεται στις διαμάχες των γονιών του και θα πρέπει να έχει την προσοχή και τον σεβασμό που του αξίζει όταν είναι υγιής, χωρίς να χρειάζεται το σωματικό σύμπτωμα ως ψευτολύση για τα προβλήματα του.

Θα πρέπει όμως να θυμόμαστε, ότι το παιδί δεν μαθαίνει από αυτά που του λέμε, αλλά από αυτά που εμείς κάνουμε ή δεν κάνουμε!