Ανταγωνισμός ανάμεσα στα παιδιά. Αποτελεί κίνητρο ή άγχος;

Ζούμε σε μια κοινωνία όπου η επιτυχία συχνά απαιτεί μια ανταγωνιστική στάση και ικανότητες που ενθαρρύνουν τον ανταγωνισμό. Είναι αλήθεια ότι ο ανταγωνισμός είναι ωφέλιμος και κάτω από ορισμένες συνθήκες έχει βρεθεί ότι μπορεί να βελτιώσει την απόδοση και την ευτυχία των ανθρώπων.  Έρευνες δείχνουν ότι άνθρωποι αποδίδουν καλύτερα όταν προσπαθούν να κερδίσουν, παρά όταν προσπαθούν να μην χάσουν. Από την άλλη πλευρά ο σκληρός ανταγωνισμός που είναι χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνίας όπου ζούμε, μπορεί να ενισχύσει το άγχος, να επηρεάσει αρνητικά την αυτοεκτίμηση και επάρκεια ενός ανθρώπου και να τον οδηγήσει στην ματαίωση και παραίτηση.

Πώς επηρεάζει ο ανταγωνισμός τα παιδιά;

Στην ηλικία των 5-6 χρόνων τα παιδιά ξεκινούν να μετρούν τις ικανότητές τους, συγκρίνοντας τον εαυτό τους με τους συνομηλίκους τους στο τρέξιμο, στο ποδήλατο, στις καθημερινές ρουτίνες.  Μερικά παιδιά εξαιτίας του ταμπεραμέντου τους μπορεί να είναι περισσότερο ανταγωνιστικά, ενώ άλλα μπορεί να μην επιθυμούν τη σύγκριση και να αισθάνονται άγχος όταν πρέπει να διαγωνιστούν σε κάτι με άλλα δύο ή περισσότερα άτομα. Αυτά είναι τα παιδιά που συχνά επιλέγουν πιο ατομικές εξωσχολικές δραστηριότητες. 

Ο ανταγωνισμός μπορεί να λειτουργήσει θετικά, γιατί τα παιδιά μπορούν μέσα από αυτόν να αποκτήσουν την αντίληψη της νίκης και της ήττας. Μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτύξουν και να βελτιώσουν δεξιότητες, καθώς και να τα ωθήσει να προσπαθήσουν και να επιδιώξουν το καλύτερο. Μέσω του ανταγωνισμού τα παιδιά μπορούν να γνωρίσουν τις ικανότητες και τα όριά τους, μαθαίνουν να ακολουθούν κανόνες και να διαχειρίζονται μια πιθανή αποτυχία και την απογοήτευση τους.  Μπορούν όμως παράλληλα να διδαχθούν και την σημασία της ομαδικής συνεργασίας και αλληλεγγύης. 

Παρόλο που ανταγωνισμός έχει όλες τις παραπάνω θετικές λειτουργίες, μπορεί να προκαλέσει συναισθηματικά προβλήματα σε ένα παιδί, όταν δίνεται υπερβολική έμφαση στην πρωτιά και γίνεται αυτοσκοπός.  Όταν τα παιδιά επικεντρώνονται στη νίκη, μπορεί να αρχίσουν να αξιολογούν τον εαυτό τους με βάση το πόσο πολλές νίκες επιτυγχάνουν. Ακόμη και αν κερδίζουν σε ένα ποσοστό 90% δεν είναι ποτέ ευχαριστημένα.   Όταν το παιδί τονίζει και επιθυμεί τη νίκη με κάθε κόστος, η πιθανή αποτυχία ή η ήττα, μπορεί να το ισοπεδώσει, να το μειώσει και να επηρεάσει αρνητικά την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση του.

Επίσης το υπερβολικά ανταγωνιστικό παιδί προκαλεί εχθρότητα και επιθετικότητα στους συνομηλίκους του αλλά και στο γενικότερο περιβάλλον του με αποτέλεσμα αυτό να επηρεάζει τις κοινωνικές του σχέσεις.

Ποιος ο ρόλος των ενηλίκων στην ανάπτυξη του ανταγωνισμού ανάμεσα στα παιδιά;

Είναι γεγονός ότι όταν εμείς οι μεγάλοι αναλαμβάνουμε τον έλεγχο των δραστηριοτήτων των παιδιών, μετατρέπουμε τις δραστηριότητες σε διαγωνισμούς, σε κάτι που γίνεται για χάρη της νίκης και των επάθλων.

Αυτός είναι ο λόγος που βλέπουμε σήμερα, ότι τα περισσότερα παιδιά που ξεκινούν αθλήματα και παιχνίδια όταν είναι μικρά, στα οποία τα κατευθύνουν οι ενήλικες, τα παρατάνε κάποια στιγμή επειδή η συγκεκριμένη δραστηριότητα δεν τους προσφέρει πλέον καμία ευχαρίστηση.  Ειδικά αν ένα παιδί δεν είναι ανάμεσα σε αυτά που ξεχωρίζουν για να δέχεται επαίνους και βραβεία, δεν το απολαμβάνει.

Αυτό γίνεται κάποτε και με την εκπαίδευση. ΄Οταν ο εκπαιδευτικός καλλιεργεί τον έντονο ανταγωνισμό ανάμεσα στα παιδιά στη προσπάθεια του να τα κινητοποιήσει να προσπαθήσουν περισσότερο, αυτό δημιουργεί συχνά παιδιά «διαφορετικών ικανοτήτων» και μπορεί να επηρεάσει τόσο το γενικό κλίμα της τάξης όσο και το κάθε παιδί ξεχωριστά. Σε μερικές, ωστόσο, περιπτώσεις και κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις ο ανταγωνισμος στη τάξη μπορεί να έχει θετικές συνέπειες:

• Σε δραστηριότητες που δεν είναι αγχογόνες (ασκήσεις εξάσκησης, σκάκι κτλ)
• Σε δραστηριότητες όπου δεν υπάρχουν κριτήρια σύμφωνα με τα οποία ο μαθητής μπορεί να αξιολογήσει τον εαυτό του
• Σε περιπτώσεις όπου όλοι οι συμμετέχοντες έχουν πιθανότητες επιτυχίας

• Σε δραστηριότητες όπου υπάρχουν και ισχύουν σαφείς και δίκαιοι κανόνες

Πως θα καταλάβετε ότι ένα παιδί είναι παραπάνω ανταγωνιστικό απ΄ ότι πρέπει;

• Του αρέσει να καυχιέται για πράγματα που κάνει
• Δεν νιώθει ποτέ ότι είναι αρκετά καλό
• Οι αντιδράσεις του είναι υπερβολικές σε τυχόν αποτυχία
• Δεν σέβεται τους «αντιπάλους» του
• Είναι αγχωμένο και δεν δείχνει να απολαμβάνει τη δραστηριότητα
• Αλλάζει τους κανόνες ενός παιγνιδιού, προσπαθεί να εξαπατήσει

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;

Ο ρόλος των γονιών είναι αυτός που θα βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν να ανταγωνίζονται με έναν υγιή και εποικοδομητικό τρόπο. Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις λέξεις που χρησιμοποιούν οι γονείς για να τα χαρακτηρίσουν τόσο στην μεταξύ τους επικοινωνία, όσο και στην επικοινωνία τους με τον υπόλοιπο κόσμο. Λέξεις όπως «ο καλύτερος», «ο εξυπνότερος», «ο πιο γρήγορος» μπορεί να προκαλέσουν πίεση στα παιδιά και μπορεί να πιστέψουν ότι η αγάπη των γονιών τους εξαρτάται από τις υψηλές επιδόσεις και από τις πρωτιές.

Είναι σημαντικό οι γονείς να σέβονται τις επιλογές του παιδιού καθώς και το επίπεδο που θέλει να ανταγωνιστεί. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από την επιλογή του ελεύθερου χρόνου και των δραστηριοτήτων τους. 

Είναι σημαντικό για τα παιδιά να ενθαρρύνονται και να επιβραβεύονται για τα πράγματα που κάνουν καλά και πετυχαίνουν, χωρίς όμως να τα στρέφουμε ενάντια στους άλλους. Για παράδειγμα, είναι αλλιώς αν πούμε σε ένα παιδί «Μπράβο, τα πήγες πολύ καλά σ΄ αυτή την εργασία», και αλλιώς αν πούμε «Μπράβο, είσαι η καλύτερη της τάξης!».

Για να αναπτύξει το παιδί τον υγιή ανταγωνισμό και για να μη φοβάται την πιθανότητα της αποτυχίας, έχει ανάγκη από την υποστήριξη, την ενθάρρυνση και την άνευ όρων αγάπη των γονιών του. Από την άλλη πλευρά τα υπερβολικά ανταγωνιστικά παιδιά επιβαρύνονται με άγχος και νιώθουν πίεση αν αντιληφθούν έστω και λαθεμένα ότι η αγάπη των γονιών τους εξαρτάται από την επιτυχία τους. Μπορεί ακόμα να αποφεύγουν οποιαδήποτε δραστηριότητα στην οποία νιώθουν ότι δεν μπορούν να έρθουν πρώτα, γιατί φοβούνται ότι θα πέσουν στην υπόληψη των γονιών τους.

Είναι επομένως σημαντικό οι γονείς να ενθαρρύνουν και να δίνουν έμφαση στην προσπάθεια του παιδιού ανεξαρτήτως αποτελέσματος, και να αντιμετωπίζουν την αποτυχία ως μια προσωρινή κατάσταση.

Ανταγωνισμός ανάμεσα στα αδέρφια

Ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες τις οικογένειες που υπάρχει παραπάνω από ένα παιδί, είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα αδέλφια. Ο ανταγωνισμός αυτός μπορεί να εκδηλωθεί με τσακωμούς, λογομαχίες, παράπονα, κοροϊδίες και αποσκοπεί συνήθως στη διεκδίκηση της προσοχής και του ενδιαφέροντος των γύρω τους (όχι απαραίτητα των γονιών τους). Τις περισσότερες φορές, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα αδέλφια οφείλεται στη ζήλια.  Ειδικά στις περιπτώσεις που το μεγαλύτερο παιδί, είχε τη πλήρη αποκλειστικότητα των γονιών του πριν την είσοδο του «μικρού εισβολέα» στη ζωή του και που μπορεί ξαφνικά να αισθάνεται παραγκωνισμένο.  Μελέτες έδειξαν ότι τα αδέρφια με μικρή διαφορά ηλικίας μπορεί να είναι πιο ανταγωνιστικά μεταξύ τους από τα αδέρφια με διαφορά ηλικίας πάνω από 5 χρόνια.  

Κάποιες άλλες φορές βέβαια, ο αδελφικός ανταγωνισμός δημιουργείται για λόγους αναμέτρησης και λόγω της ιδιοσυγκρασίας ενός παιδιού. Είναι σαν μια πρόκληση προς τον εαυτό και είναι συχνά  μέσα και απ’ αυτή τη διαδικασία που τα παιδιά ψάχνουν την προσωπική τους αξία και συμβάλει στο χτίσιμο της αυτοεικόνα τους.

Πώς μπορούν οι γονείς να καλλιεργήσουν τον υγιή ανταγωνισμό ανάμεσα στα αδέρφια;

• Το κάθε παιδί είναι μοναδικό και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται! Αναγνωρίστε τις κλίσεις και τα ταλέντα του και δώστε του τις ευκαιρίες να τα αναπτύξει.  Όταν αναγνωρίζετε τις ιδιαιτερότητες του κάθε παιδιού, αυτόματα το διαχωρίζετε από τα αδέρφια του σαν οντότητα και τονώνετε την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμησή του.

• Αποφύγετε τις συγκρίσεις ανάμεσα στα αδέλφια. Όταν συγκρίνουμε ή επαινούμε τις συμπεριφορές του ενός παιδιού συσχετίζοντάς τες με τις συμπεριφορές του άλλου, συχνά δημιουργούμε εντάσεις μεταξύ τους.
• Αφιερώστε χρόνο στο κάθε παιδί ξεχωριστά. Ανεξάρτητα από το χρόνο που περνάτε μαζί με όλα τα παιδιά, προγραμματίστε με τέτοιο τρόπο την ημέρα σας, έτσι ώστε να έχετε την ευκαιρία να χαρείτε το κάθε σας παιδί ξεχωριστά.
• Ορίστε ξεκάθαρα όρια. Είναι απαραίτητο τα παιδιά να σέβονται το ένα το άλλο, πράγμα που σημαίνει πως είναι καλό το κάθε παιδί να έχει τον προσωπικό του χώρο και τα προσωπικά του αντικείμενα, τα οποία θα πρέπει να γίνονται σεβαστά.
• Μην εμπλέκεστε σε όλες τις διαμάχες τους. Δώστε τους χώρο και χρόνο να διεκδικήσουν το δίκαιο τους, να διαπραγματευτούν, να τα βρουν ή και όχι, χωρίς τη δική σας παρέμβαση.  
• Αν θα εμπλακείτε, να είστε δίκαιοι στη διαχείριση μιας διαμάχης, χωρίς να δίνετε πάντα περισσότερη ευθύνη στο μεγαλύτερο παιδί.
• Τονίστε την ανάγκη για συνεργασία και όχι τόσο την ανάγκη για υπεροχή.
• Να είστε εσείς θετικά πρότυπα ως προς τη σχέση σας μαζί τους αλλά και με άλλους ανθρώπους που συναναστρέφεστε. Τα παιδιά βλέπουν, ακούν, καταγράφουν και αντιγράφουν! 

Εν κατακλείδι, ο ανταγωνισμός σίγουρα από μόνος του δεν είναι κακός. Αλλά αν τα παιδιά βλέπουν τους συμμαθητές τους ή τους συνομηλίκους τους ως απειλή και εμπόδιο για την επιτυχία τους, ή αν πιστεύουν ότι μία αποτυχία μπορεί να τους στερήσει την ευτυχία, τότε ο ανταγωνισμός έχει περάσει σε ένα μη υγιές επίπεδο. Ο ρόλος των γονιών και των σημαντικών άλλων στη ζωή των παιδιών, είναι αυτός που θα τα βοηθήσει να αποκτήσουν το αίσθημα του υγιούς ανταγωνισμού αλλά ταυτόχρονα και της ανάγκης για συνεργασία, κάτι που θα λειτουργήσει ως εγγύηση για τη μελλοντική επιτυχία και ευτυχία του παιδιού τους.