Εκφοβιστική συμπεριφορά από παιδιά

Πώς ορίζεται η εκφοβιστική συμπεριφορά και σε ποιους παράγοντες οφείλεται;

Όταν ένα παιδί εκδηλώνει εκφοβιστική συμπεριφορά στα πλαίσια του σχολείου, ως εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι και συνεργάτες των σχολείων, μας οδηγεί να αναλογιστούμε κυρίως δύο θέματα:

• Τι είδους βία έχει εκδηλωθεί στο εκπαιδευτικό πλαίσιο;
• Γιατί ένα παιδί εκδηλώνει αυτού του είδους τη συμπεριφορά;

Όσον αφορά στο ερώτημα 1 για το τι θεωρείται βία και γενικότερα εκφοβιστική συμπεριφορά, αναφέρονται τα ακόλουθα που περιλαμβάνονται σε πολιτικά κείμενα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού (ypp3745, «Πρόληψη, αντιμετώπιση και διαχείριση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού»,http://www.moec.gov.cy)

Ερώτημα 1.  Τι είναι βία και τι θεωρείται εκφοβιστική συμπεριφορά;

Βία

Η βία είναι η σκόπιμη χρήση φυσικής δύναμης ή εξουσίας, είτε με μορφή απειλής είτε πραγματική, κατά του εαυτού, ενός άλλου προσώπου, ή εναντίον μιας ομάδας ή μιας κοινότητας, η οποία είτε επιφέρει ή έχει μεγάλη πιθανότητα να επιφέρει τραυματισμό, θάνατο, ψυχολογική βλάβη, δυσλειτουργική ανάπτυξη ή στέρηση (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 1997).

Σχολικός εκφοβισμός

Ένας μαθητής γίνεται αντικείμενο εκφοβισμού ή θυματοποιείται, όταν υποβάλλεται, κατ’ επανάληψη και κατ’ εξακολούθηση, σε αρνητικές ενέργειες από έναν ή περισσότερους άλλους μαθητές (Olweus,1986, 1991). Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εκδηλώνεται ως επιθετική συμπεριφορά μεταξύ των μαθητών, η οποία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: 

• γίνεται προς ένα άτομο ή ομάδα,
• είναι εσκεμμένη, απρόκλητη και ανεπιθύμητη,
• είναι επαναλαμβανόμενη ή με μεγάλη πιθανότητα να επαναληφθεί,
• υπάρχει ανισορροπία δυνάμεων. Η ανισορροπία δυνάμεων υπάρχει, όταν γίνεται προσπάθεια από μέρους του δράστη να ασκήσει έλεγχο στη συμπεριφορά του ατόμου-στόχου ή να περιορίσει τη δυνατότητα του ατόμου να υπερασπίσει τον εαυτό του. Η διαφορά της δύναμης μπορεί να υπάρχει σε συγκεκριμένη σχέση για συγκεκριμένη περίοδο
• έχει σκοπό την πρόκληση σωματικού και ψυχολογικού πόνου,
• μπορεί να προκαλέσει η βλάβη. Η βλάβη που μπορεί να προκληθεί είναι σωματική, ψυχολογική, κοινωνική ή
• μαθησιακή. Η βλάβη είναι ένα φάσμα από αρνητικές εμπειρίες που μπορούν να προκαλέσουν: (α) σωματικό τραύμα ή πόνο, (β) ψυχολογικές επιπτώσεις, όπως άγχος, κατάθλιψη, απελπισία, θλίψη κ.τ.λ. (γ) κοινωνικές επιπτώσεις, όπως βλάβη στη φήμη ή τις σχέσεις του ατόμου με άλλους, (δ) επιπτώσεις στη μάθηση λόγω αύξησης απουσιών, σχολική εγκατάλειψη, δυσκολίες συγκέντρωσης στο μάθημα, χαμηλή μαθησιακή επίδοση.

Τρόποι εκδήλωσης εκφοβισμού:

1. Άμεσος: συμβαίνει στην παρουσία του ατόμου-στόχου (π.χ. σπρώξιμο, βρίσιμο, κ.τ.λ.)

2. Έμμεσος: δεν συμβαίνει στην παρουσία του ατόμου-στόχου (π.χ. διάδοση ψευδών ή/και επιβλαβών φημών κ.τ.λ.)

Μορφές Εκφοβιστικής Συμπεριφοράς:

1. Σωματική: χρήση σωματικής βίας από το άτομο που εκφοβίζει προς το άτομο-στόχο (π.χ. χτυπήματα, κλωτσιές, γροθιές, φτύσιμο, τρικλοποδιές, σπρωξίματα, απειλητικές / ανεπιθύμητες χειρονομίες σεξουαλικού περιεχομένου, εξαναγκασμός για διάπραξη σεξουαλικών/ προσβλητικών πράξεων κ.τ.λ).. Τηλ.: 22800600 Φαξ: 22428277 Ιστοσελίδα:

2. Λεκτική: προφορική ή γραπτή επικοινωνία από το άτομο που εκφοβίζει προς το άτομο-στόχο, η οποία προκαλεί βλάβη. Η λεκτική εκφοβιστική συμπεριφορά περιλαμβάνει: χλευασμούς, χρήση μειονεκτικών επιθέτων, βρισιές, απειλητικά ή προσβλητικά μηνύματα, ανάρμοστα σεξουαλικά σχόλια και λεκτικές απειλές κ.ά.

3. Σχεσιακή: συμπεριφορά από το άτομο που εκφοβίζει, που αποσκοπεί να βλάψει τη φήμη και τις σχέσεις του άτομου-στόχου με άλλα άτομα. Συμβαίνει άμεσα, όταν το άτομο που εκφοβίζει απομονώνει το άτομο-στόχο, το αγνοεί ή το παρεμποδίζει να αλληλεπιδρά με συνομήλικούς του. Συμβαίνει έμμεσα, όταν το άτομο που εκφοβίζει, διαδίδει ψευδείς ή/και επιβλαβείς φήμες, γράφει σε δημόσια μέρη υποτιμητικά σχόλια ή εκθέτει φωτογραφίες του παιδιού-στόχου σε φυσικό ή ηλεκτρονικό χώρο χωρίς την άδεια ή τη γνώση του.

4. Καταστροφή περιουσίας: κλοπή, αλλοίωση ή καταστροφή περιουσίας του άτομου- στόχου από το άτομο που εκφοβίζει, με σκοπό να του προκαλέσει βλάβη (π.χ. κλοπή, κατάσχεση ή καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, διαγραφή ή/και αλλοίωση προσωπικών ηλεκτρονικών πληροφοριών κ.τ.λ.).

Οι πράξεις βίας μπορούν να στοχοποιούν, μεταξύ άλλων, πρόσωπα στη βάση της εθνικής ή φυλετικής τους καταγωγής, της γλώσσας, της θρησκείας, των πεποιθήσεων, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της αναπηρίας, της ηλικίας, της κοινότητας, του καθεστώτος παραμονής στη χώρα, της εμφάνισης, της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, των ταλέντων ή άλλων χαρακτηριστικών. Περιστατικά που έχουν ως σκοπό ή αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό ή τις διακρίσεις σε βάρος ατόμων ή ομάδων ατόμων, εξαιτίας της διαφορετικότητάς τους, ορίζονται ως ρατσιστικά περιστατικά και έχουν ως συνέπεια την καλλιέργεια περιβάλλοντος εχθρότητας όχι μόνο προς το θύμα ή τα θύματα του περιστατικού βίας, αλλά προς όλα τα πρόσωπα που μοιράζονται τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (βλ. «Κώδικας Συμπεριφοράς κατά του Ρατσισμού και Οδηγός ∆ιαχείρισης και Καταγραφής Ρατσιστικών Περιστατικών» σσ. 14-15, http://www.moec.gov.cy).

Σε ποια μέρη του σχολείου λαμβάνει χώρα συχνότερα η εκφοβιστική συμπεριφορά;

• Στην αυλή του σχολείου

• Στο γήπεδο

• Στις τουαλέτες

• Στον δρόμο προς και από το σχολείο

• Στην αίθουσα διδασκαλίας

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών η ενεργός παρουσία του ενήλικα μειώνει την εκδήλωση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού.

Χαρακτηριστικά των θυτών και των θυμάτων

Συνήθως, οι θύτες και τα θύματα είναι πιθανόν να παρουσιάζουν κάποια από τα πιο κάτω χαρακτηριστικά:

Χαρακτηριστικά των θυτών: 

• σωματική δύναμη, επιθετικότητα, χρήση βίας,

·  παρόρμηση, θυμός, χαμηλή ανοχή στη ματαίωση,

·  «δημοφιλή» άτομα που συνήθως κυριαρχούν και επιβάλλονται,

·  ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση,

·  επίδειξη σιγουριάς και αυτοπεποίθησης προς τους άλλους,

·  μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες,

• ακαδημαϊκές δυσκολίες, 
• υιοθέτηση αρνητικής στάσης απέναντι στους άλλους,

·  δυσκολίες στην επίλυση διαφορών με άλλους,

·  προέλευση από οικογενειακό περιβάλλον με συγκρούσεις και δυσκολίες στην

οριοθέτηση,

· αρνητική προδιάθεση για το σχολείο,

·  ροπή υιοθέτησης αρνητικών προτύπων,

· ροπή προς παράβαση κανόνων και προς εκδήλωση αντικοινωνικών συμπεριφορών,

·  ικανότητα να ξεφεύγουν από δύσκολες καταστάσεις,

·  απουσία ηθικών ενδοιασμών ή τύψεων για τις πράξεις τους,

·  έλλειψη ενσυναίσθησης.

Χαρακτηριστικά των θυμάτων 

• εσωστρέφεια, ευαισθησία, ντροπαλότητα/συστολή,
• αίσθηση φόβου, εκδήλωση παθητικής στάσης έναντι σε μορφές βίας,
• αυξημένο άγχος και ανασφάλεια,
• χαμηλή αυτοεικόνα και αυτοπεποίθηση,
• δυσκολία στην υπεράσπιση του εαυτού τους,
• ανεπάρκεια κοινωνικών δεξιοτήτων,
• δυσκολία στην επίλυση των διαφορών τους,
• ανάπτυξη σχέσεων καλύτερα με ενήλικες (κυρίως εκπαιδευτικούς, γονείς, μητέρα)παρά με συνομηλίκους,
• σωματικά αδύναμα παιδιά (ιδίως αγόρια) ή με κάποια ιδιαιτερότητα στο
• παρουσιαστικό τους (υπέρβαρα, λιποβαρή, παιδιά με χαμηλό ύψος, κ.ά.),
• ιδιαίτερες ικανότητες/δυνατότητες ή και περιορισμένες.

Ως αποτέλεσμα, τα θύματα εξελίσσονται κάποτε και οι ίδιοι σε θύτες. Μέσα από τις έρευνες που αφορούν στο σχολικό εκφοβισμό εντοπίζεται και μια τρίτη ομάδα παιδιών που είναι ταυτόχρονα θύτες και θύματα.

Χαρακτηριστικά των θυτών-θυμάτων

• χαμηλή αυτοεικόνα και αυτοπεποίθηση,
• ανεπάρκεια κοινωνικών δεξιοτήτων,
• δυσκολία στην επίλυση των διαφορών τους,
• ακαδημαϊκές δυσκολίες,
• ροπή υιοθέτησης αρνητικών προτύπων,
• απομόνωση και απόρριψη από συνομήλικους.

Οι θεατές ή παρευρισκόμενοι μιας εκφοβιστικής συμπεριφοράς χωρίζονται στις ακόλουθες ομάδες: 

• Παιδιά που υποστηρίζουν και διευκολύνουν το θύτη.
• Παιδιά που ακολουθούν τον θύτη και τον ενισχύουν με γέλια, χειροκροτήματα και  άλλες μορφές επιδοκιμασίας. 
• Παιδιά που δε λαμβάνουν μέρος, είτε τους αρέσει να παρακολουθούν είτε απομακρύνονται από τη σκηνή προσποιούμενα ότι δεν είδαν τίποτα. 
• Παιδιά που θυματοποιούνται, τρομοκρατούνται: είναι πιθανό να θέλουν να υποστηρίξουν το θύμα, αλλά δεν ξέρουν τι να πράξουν. 
• Παιδιά που υπερασπίζονται το θύμα, αποδοκιμάζουν το θύτη ή/και τρέχουν να φέρουν βοήθεια.

Επιπτώσεις εκφοβιστικής συμπεριφοράς

Οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού είναι σοβαρές και μακροχρόνιες και μπορεί να ποικίλουν ανάλογα με την περίπτωση. Οι επιπτώσεις αυτές αφορούν στα θύματα, στους θύτες, αλλά και στους θεατές.

Πιθανές επιπτώσεις της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στους θύτες

Τα παιδιά που ασκούν τον εκφοβισμό και τη βία, πιθανόν, να παρουσιάζουν: 

• αδυναμία να αποδεχτούν τον εαυτό τους,

·  χαμηλή αυτοεκτίμηση,

·  δυσκολία διαπροσωπικών σχέσεων και διαχείρισης θυμού και συγκρούσεων,

·  άγχος, τάσεις κατάθλιψης, ψυχιατρικά προβλήματα,

·  αυξημένο κίνδυνο νεανικής και ενήλικης εγκληματικότητας, χρήση ουσιών και

αλκοόλ,

· αυξημένες πιθανότητες αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς, όπως κλοπές και βανδαλισμούς,

·  απομάκρυνση από το σχολείο και διακοπή σχολικής φοίτησης

·  τάσεις φυγής από το σπίτι,

·  αυξημένη πιθανότητα βίαιης συμπεριφοράς στην οικογένειά του ως ενήλικες.

Πιθανές επιπτώσεις της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στα θύματα. Τα παιδιά που έχουν υποστεί τον εκφοβισμό, πιθανόν να: 

• νιώσουν φόβο, ντροπή, θυμό και το αίσθημα αβοήθητου

·  εκδηλώσουν ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως δυσκολίες ύπνου, πονοκεφάλους, στομαχόπονους,

· παρουσιάσουν μείωση της ακαδημαϊκής επίδοσης και σχολική άρνηση,

·  βιώσουν άγχος και να παρουσιάσουν συμπτώματα της διαταραχής μετατραυματικού στρες,

· παρουσιάσουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και στοιχεία κατάθλιψης,

·  γίνουν οι ίδιοι θύτες σε μια άλλη κατάσταση,

·  οδηγηθούν σε απόπειρα αυτοκτονίας - σε πιο ακραίες περιπτώσεις,

·  συνεχίσουν να θυματοποιούνται και στο χώρο της εργασίας ως ενήλικες.

Ενδείξεις ότι το παιδί έχει πέσει θύμα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι:

• μειωμένη διάθεση ή άρνηση για το σχολείο,

·  αδικαιολόγητες απουσίες,

·  αλλαγή στη διαδρομή προς το σχολείο,

·  καθυστέρηση στην προσέλευση στο σχολείο και κατά την επιστροφή στο σπίτι,

·  άρνηση για συμμετοχή σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες,

·  απροσδόκητη μαθησιακή πτώση, χαμηλοί βαθμοί,

·  προσκόλληση σε εκπαιδευτικούς - ενήλικες κατά τα διαλείμματα,

·  αποφεύγει επεξηγήσεις για σημάδια και μελανιές στο σώμα,

·  ενδείξεις επίθεσης (ρούχα σκισμένα και προσωπικά αντικείμενα κατεστραμμένα),

·  απώλεια προσωπικών αντικειμένων,

·  συχνά ζητά χρήματα από τους γονείς με τη δικαιολογία ότι τα έχασε,

·  ξαφνικές αλλαγές στη διάθεση, που διαρκούν για μεγάλο χρονικό διάστημα,

·  ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πονοκέφαλο, πόνο στην κοιλιά, χωρίς

παθολογικά αίτια κ.ά.

Επιπτώσεις στους θεατές

Τα παιδιά που είναι θεατές περιστατικών σχολικού εκφοβισμού πιθανόν να αισθανθούν: 

• φόβο και άγχος,

·  ενοχή,

·  απάθεια,

·  αβοήθητα.

Ακόμα είναι, πιθανόν, να αναπτύξουν και τα ίδια εκφοβιστικές συμπεριφορές. Σημείωση ότι τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν ενδείξεις και για άλλες δυσκολίες ή προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει ένα παιδί (π.χ κατάθλιψη και άλλες ψυχολογικές διαταραχές).

Ερώτημα 2:   Γιατί ένα παιδί εκδηλώνει βία και εκφοβιστική συμπεριφορά

Όσον αφορά στο δεύτερο ερώτημα, σχετικά με τους λόγους που ένα παιδί εκδηλώνει βία και εκφοβιστική συμπεριφορά προς τα άλλα παιδιά, είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη μας ως γονείς ότι ένα παιδί εκδηλώνει συμπεριφορές ανάλογα με τις εμπειρίες και την καθοδήγηση που είχε κυρίως από το στενό του οικείο περιβάλλον.

Κάποιες εμπειρίες πιθανόν να είναι τραυματικές για το παιδί ή να τις έχει βιώσει με έναν τραυματικό τρόπο, ο οποίος θα το οδηγήσει  να συμπεριφερθεί ως θύτης στις μελλοντικές συναναστροφές του με τα άλλα παιδιά.

Ο τρόπος που τα παιδιά συσχετίζονται και κοινωνικοποιούνται δεν είναι τυχαίος και σε αρκετά μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τις εμπειρίες που βίωσε τόσο στο στενό του οικογενειακό περιβάλλον όσο και στο περιβάλλον του σχολείου.

Ποιοι παράγοντες θεωρούνται υψηλού κινδύνουε έτσι ώστε ένα παιδί να εκδηλώσει εκφοβιστική συμπεριφορά;

Από την εμπειρία μας ως εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι, είναι πιθανό τα περισσότερα παιδιά να έχουν βιώσει μια από τις πιο κάτω εμπειρίες:

• εγκατάλειψη από ένα ή και από τους δύο γονείς,
• συναισθηματική απόρριψη από ένα ή και από τους δύο γονείς,
• μειωμένη καθοδήγηση από το στενό οικογενειακό περιβάλλον,
• αυστηρές/ υπερβολικές ποινές από τους οικείους,
• υπερπροστασία παιδιού,
• συνεχείς εντάσεις στην οικογένεια,
• βία στην οικογένεια,
• κακοποίηση παιδιού,
• παραμέληση των συναισθηματικών και άλλων αναγκών του παιδιού που αφορούν στη φροντίδα του,
• μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες γονιών,
• ψυχική νόσος ή κατάθλιψη σε έναν από τους γονείς,
• απώλεια ενός γονιού ή θάνατος σε άλλο μέλος της οικογένειας,
• κατάχρηση νομίμων ουσιών(αλκοόλ) και χρήση μη νόμιμων ουσιών από τους γονείς ή από άλλα άτομα στο στενό τους περιβάλλον που εμπλέκονται στην επίβλεψη και στη διαπαιδαγώγησή τους,
• χαμηλή επίδοση στο σχολείο ή και σχολική αποτυχία,
• αδυναμία ενδυνάμωσης της αυτοπεποίθησης του παιδιού,
• συνεχόμενη ψυχολογική καταπίεση του παιδιού από οικεία άτομα (στην οικογένεια ή και στο σχολείο).

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως οι πιο πάνω παράγοντες είναι ενδεικτικοί και επιπλέον δε συνεπάγεται πως μια τέτοια προσωπική εμπειρία θα οδηγήσει όλα τα παιδιά να αναπτύξουν τέτοιες συμπεριφορές.

Τι θα πρέπει να γίνει για αυτά τα παιδιά;

Σε επίπεδο πρόληψης, το σχολείο έχει σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει καθώς επίσης και η συνεχής ενημέρωση και η επιμόρφωση των γονιών σε θέματα διαπαιδαγώγησης των παιδιών.

Παράλληλα, η στενή συνεργασία γονιών και σχολείου, σε περίπτωση που εντοπιστεί ότι ένα παιδί εκδηλώνει εκφοβιστική συμπεριφορά είναι απαραίτητη στην αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτής της συμπεριφοράς, καθώς και στη στήριξη του παιδιού που εκδηλώνει τέτοιας φύσεως συμπεριφορές.  Η έγκαιρη παρέμβαση τόσο των γονιών όσο και του σχολείου διαδραμτίζει καταλυτικό ρόλο στην πορεία της ανάπτυξης του παιδιού και στην ποιότητα των σχέσεων που θα αναπτύξει στο μέλλον με τα υπόλοιπα παιδιά.