Οθόνη (smartphones, tablets) και παιδί: Ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και νέες τεχνολογίες

Ειρένα Αναστασίου, Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Σκοπός της σημερινής παρουσίασης είναι η προσπάθεια να προσεγγίσουμε τη ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών σε σχέση με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας ως ένας άλλος τρόπος για να κατανοήσουμε την «ένταση» και την «προσκόλληση» στα τεχνολογικά μηχανήματα/ οθόνες, αλλά και να προβληματιστούμε σε σχέση με τη χρήση που γίνεται από τα παιδιά ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες και μέχρι το Δημοτικό.

Με τον όρο ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη εννοούμε τη ψυχική διαδικασία που οδηγεί σε μια κατάσταση ομαλής ισορροπίας και εσωτερικής αρμονίας στην οποία ένα άτομο είναι ικανό να λειτουργεί άνετα μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον και να πετυχαίνει εξίσου καλά στα διάφορα πλαίσια της ζωής του. Συγκεκριμένα, ένα άτομο λειτουργεί σε πολύ-επίπεδα και πολλαπλά πλαίσια όπως για παράδειγμα σε σχέση με τον εαυτό του, την οικογένεια, την εργασία, στις κοινωνικές και διαπροσωπικές του σχέσεις, τα ενδιαφέροντα του ακόμα και τη δημιουργικότητα.

Από την άλλη, ο όρος τεχνολογία αφορά σε μια σύνθετη λέξη και αποτελείται από την τέχνη και το λόγο με σκοπό την εφαρμογή της θεωρητικής επιστημονικής γνώσης με στόχο τη δημιουργία ενός αντικειμένου με πρακτικό όφελος.

Πως όμως αλληλοεπιδρά η τεχνολογία με τη ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών ως προέκταση των ενηλίκων στη σύγχρονη κοινωνία?

Δεδομένου ότι ζούμε στον κόσμο της ταχύτητας, που η αναμονή και η παύση τις περισσότερες φορές λειτουργούν ψυχοπιεστικά στους ανθρώπους, αφού έχουμε πλέον εκπαιδευτεί στο να έχουμε άμεση ανταπόκριση σε όλα, αυτό έχει ως αποτέλεσμα την παραβίαση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, η εξωτερική πραγματικότητα (ο κόσμος που μας περιβάλλει) στον οποίο βασιλεύει η λατρεία της εικόνας και η αναζήτηση της άμεσης απόλαυσης, διαταράσσει τον εσωτερικό κόσμο (ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη) επηρεάζοντας έντονα τη δημιουργικότητα μας από πολύ μικρή ηλικία.

Η αμεσότητα που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη κοινωνία, ως προς τον τρόπο που οι άνθρωποι πλέον λειτουργούν, δίνοντας τους άμεσες απαντήσεις σε όλα, εμποδίζει την καλλιέργεια ψυχικής ανθεκτικότητας με αποτέλεσμα οι απογοητεύσεις και οι ματαιώσεις της ζωής να γίνονται δυσβάσταχτες. Με άλλα λόγια, στη δυναμική αυτή, φαίνεται να απουσιάζει η έννοια της αναμονής αφού υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι τα πάντα είναι αμέσως εδώ και έτσι δεν υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας άλλων δεξιοτήτων βασικών για την ψυχική επιβίωση.

Τέτοιες διαδικασίες όπως η καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας ξεκινούν από πολύ νωρίς στη ζωή (νηπιακή και παιδική ηλικία) και λειτουργούν θετικά σε σχέση με την ομαλή και υγιή ανάπτυξη του παιδιού. Συγκεκριμένα, λαμβάνοντας ερεθίσματα «εκτός οθόνης» ένα παιδί μπορεί να αναπτύξει τη φαντασία του, ανακαλώντας εμπειρίες/εικόνες σε στιγμές που υπάρχει η ανάγκη για να νιώσει ασφάλεια. Εάν αυτές δεν είναι αρκετές ή σε ικανοποιητικό βαθμό τότε αρχίζουν να κάνουν την εμφάνιση τους οι πρώτες αναπτυξιακές ή και συμπεριφορικές δυσκολίες.

Παραδείγματα Χρήσης Οθόνης και Τεχνολογίας στη Σύγχρονη Κοινωνία

Πιο κάτω παρουσιάζονται 2 παραδείγματα χρήσης ψηφιακών μέσων σε σχέση με το είδος της χρήσης που γίνεται, ενώ το 3^ο είναι ένα απόσπασμα από δική μου συνέντευξη σε μαθητές λυκείου για τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Χρήση Κινητών Τηλεφώνων : τα παιδιά ιδιαίτερα των πολύ μικρών ηλικιών λειτουργούν με βάση αυτά που παρατηρούν σε σχέση με τους γονείς τους. Έτσι, οι γονείς είναι εκείνοι που δείχνουν ποια είναι η κατάλληλη χρήση του κινητού ή του τάμπλετ στα παιδιά. Σε μεγαλύτερες ηλικίες, παρατηρούμε ότι τα παιδιά αποκτούν το δικό τους κινητό ή τάμπλετ, τα οποία γίνονται πηγές μεγάλων τσακωμών και ρήξεων, παρόλα αυτά οι συσκευές έχουν αγοραστεί από τους ίδιους τους γονείς. Επιπλέον, είναι σημαντικό να μη ξεχνάμε ότι το κινητό είναι πάντα εκεί, πάντα διαθέσιμο και επιτρέπει στον κάτοχο του να είναι πάντα διαθέσιμος προς τους άλλους. Σε μεγαλύτερες ηλικίες όπως οι έφηβοι, παρατηρούμε ότι το κινητό έχει γίνει ένα εργαλείο για τη διαχείριση των σχέσεων. Οι έφηβοι πλέον φτιάχνουν και διακόπτουν σχέσεις μέσα ενός μηνύματος και πολλές φορές διαγράφουν και τον αριθμό χωρίς μετά να μπορούν να επικοινωνήσουν με το άλλο άτομο, αφού έχουν δράσει με θυμό και παρορμητικά, αφήνοντας χωρίς λόγια τη ρήξη μιας σχέσης.
Ώρα Κοινής Ησυχίας: μέχρι μερικά χρόνια πριν, τα μεσημέρια οι άνθρωποι γύριζαν από τις δουλειές τους, έτρωγαν και μετά με κάποιο τρόπο ξεκουράζονταν και δεν επιτρεπόταν η φασαρία ή και τα τηλεφωνήματα. Με τον τρόπο αυτό έμπαινε ένα νοητό όριο, γινόταν δηλαδή μια παύση, η οποία επέτρεπε στους ανθρώπους ψυχικά την οργάνωση του χρόνου αλλά και τη μείωση/ περιορισμό των εξωτερικών διεγέρσεων.
Απόσπασμα Συνέντευξης- Μαθητική Εφημερίδα Λυκείου

Θεωρείτε ότι ισχύει το γεγονός ότι οι έφηβοι, οι οποίοι δεν ασχολούνται ιδιαίτερα με τα Μ.Μ.Ε. έχουν μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση;

Πιθανόν οι έφηβοι αυτοί να έχουν καταφέρει να επενδύσουν σε άλλα ενδιαφέροντα και να μην χρειάζονται την «επιβεβαίωση» των like, share και comments ως ανατροφοδότηση για αυτά που ανεβάζουν στα μέσα κοινωνικής δυκτύωσης τόσοι άλλοι, γιατί ακριβώς η ψευδαίσθηση της αποδοχής και της ασφάλειας που δημιουργεί ο διαδικτυακός κόσμος (μια εικονική πραγματικότητα με άλλα λόγια) βρίσκεται για αυτούς στην πραγματική καθημερινή ζωή.

Ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη

Η ανάπτυξη του κάθε παιδιού διανύει μια σειρά από στάδια – ορόσημα μέχρι να κατακτήσει τους σταθμούς που αντιστοιχούν στην ηλικία του μέχρι και την ολοκλήρωση της διαδικασίας αυτής. Συγκεκριμένα κάθε άτομο περνά από τα ακόλουθα στάδια/φάσεις:

Γέννηση μέχρι το 2^ο έτος  το βρέφος χαρακτηρίζεται από απλές αισθητηριακές και κινητικές δραστηριότητες. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο σε αυτή τη φάση καλύπτει τις ανάγκες του με βάση την αντίληψη που του προσφέρουν οι αισθήσεις του και η δυνατότητα κίνησης του σώματος του για να αξιοποιεί τα αντικείμενα που υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον του.
3^ο έτος μέχρι το 6^ο έτος  η φάση αυτή έχει ονομαστεί προσυλλογική περίοδος αφού το άτομο ξεκινά να κάνει χρήση της γλώσσας για να επικοινωνεί και να χειρίζεται τη μνήμη ανακαλώντας πληροφορίες του εξωτερικού κόσμου.
7^ο έτος μέχρι 11^ο έτος  το άτομο κατά τη φάση αυτή λειτουργεί και ανταποκρίνεται με τους κανόνες της λογικής χρησιμοποιώντας την μέχρι πρότινος εμπειρία του.
12^ο έτος μέχρι 16^ο έτος  το άτομο μπαίνει πλέον στην εφηβική περίοδο όπου ξεκινά να συνδυάζει και να χρησιμοποιεί τις γνωστικές λειτουργίες ως ένα ενιαίο σύστημα ενώ κάνει και την εμφάνιση της η αφαιρετική σκέψη.

Έχοντας κατά νου τις πιο πάνω πληροφορίες, μπορεί κανείς να αντιληφθεί πόσο ραγδαία ανάπτυξη έχει ο ανθρώπινος εγκέφαλος και πόσο σημαντικό είναι, ιδιαίτερα από τη γέννηση μέχρι και την παιδική ηλικία, να γνωρίζουμε σε ποια ερεθίσματα εκτίθεται ένα παιδί αλλά και με πιο τρόπο γίνεται αυτό και ειδικά σε σχέση με τα ψηφιακά μέσα.

Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΟΥ 3-6-9-12 από τον Δρ Serge Tisseron

Η χρήση της τεχνολογίας και των οθονών απασχολεί όλο και περισσότερους ειδικούς και ερευνητές, ένας εκ των οποίων και ο ο γάλλος ψυχίατρος – ψυχαναλυτής Serge Tisseron ο οποίος ανέπτυξε τον κανόνα του 3-6-9-12, όπου οι αριθμοί αντιστοιχούν στους ηλικιακούς αναπτυξιακούς σταθμούς ενός παιδιού. Σύμφωνα με τον σχετικό κανόνα, τα παιδιά δεν θα πρέπει να δουν τηλεόραση πριν τα 3, όχι χρήση κονσόλων και ηλεκτρονικών παιχνιδιών πριν τα 6, καθόλου χρήση ίντερνετ πριν τα 9 και καθόλου κοινωνικά μέσα πριν από τα 12.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΠΕΡΜΕΤΡΗ ΚΑΙ ΚΑΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΟΘΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Η τεχνολογία έκανε την εμφάνισή της στις ζωές μας με σκοπό να εξυπηρετήσει και να διευκολύνει την επικοινωνία αλλά και την καθημερινότητα των ανθρώπων με τη χρήση της. Παρόλα αυτά, τα ψηφιακά μέσα έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας και έχουν πλέον ενσωματωθεί με τρόπο που θα πρέπει πλέον να βρούμε το μέτρο και το όριο στη χρήση τους.

Η ανεξέλεγκτη και χωρίς όρια χρήση των οθονών φαίνεται να ξεκινά από πάρα πολύ νωρίς (νηπιαγωγείο) με αποτέλεσμα να παρατηρούμε όλο και περισσότερο παιδιά που επηρεάζονται αρνητικά με την κατάχρηση των οθονών. Τα συχνότερα προβλήματα που εμφανίζονται αφορούν στα πιο κάτω:

Μνήμη
Γλωσσική ανάπτυξη και δεξιότητες
Κριτική σκέψη και λογική
Περιορισμός της παιδικής περιέργειας και εξερεύνησης
Φαντασία και δημιουργικότητα
Ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων
Παρατηρητικότητα
Νέα γνώση
Ποιότητα ύπνου
Συγκέντρωση
Κινητικές Δεξιότητες
Προβλήματα υγείας λόγω μειωμένης σωματικής δραστηριότητας(παχυσαρκία, άγχος, μειωμένη νοητική ανάπτυξη)

ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ/ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΛΑΒΟΥΝ Η΄/ΚΑΙ ΝΑ ΡΥΘΜΙΣΟΥΝ ΤΗΝ ΥΠΕΡΜΕΤΡΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΟΘΟΝΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ

Κουβεντιάστε με τα παιδιά σας σχετικά με το τι κάνουν στο διαδίκτυο και με ποιον επικοινωνούν/παίζουν κλπ
Συμφωνήστε όλα τα μέλη της οικογένειας για το πως/πότε/πόσο θα ασχολούνται με το διαδίκτυο
Δώστε έμφαση στη θετική χρήση του διαδικτύου και στους υγιείς τρόπους ενασχόλησης με αυτό αντί να υπογραμμίζετε τον αρνητικό αντίκτυπο που αφήνει η ανεξέλεγκτη χρήση του
Εκπαιδεύστε το παιδί σας στην τεχνολογία και τα ψηφιακά μέσα (τί είναι, πως λειτουργούν, ποια τα οφέλη και ποια τα προβλήματα)
Αξιοποιήστε το διαδίκτυο και τα ψηφιακά μέσα ως ένα ακόμη εργαλείο που μπορεί να σας βοηθήσει και να σας εξελίξει

Μερικές ερωτήσεις που μπορούν να σας κατευθύνουν για να εντοπίσετε εάν το παιδί σας κάνει λειτουργική και υγιή χρήση του διαδικτύου ή όχι

Επηρεάζεται η σωματική υγεία και ο ύπνος του παιδιού μου από τη χρήση των ηλεκτρονικών;
Το παιδί μου σχετίζεται μέσω διαδικτύου ή εκτός με την οικογένεια και τους φίλους του;
Επηρεάζεται ο χρόνος που αφιερώνει το παιδί μου στα μαθήματα του και στις επιδόσεις του;
Το παιδί μου ενδιαφέρεται και επιθυμεί να εμπλακεί σε δημιουργικές ή/και άλλες δραστηριότητες;
Η χρήση των ηλεκτρονικών προσφέρει διασκέδαση και λειτουργεί εκπαιδευτικά για το παιδί μου;

Εάν από τις απαντήσεις σας συμπεραίνετε ότι η ενασχόληση του παιδιού σας με την οθόνη επηρεάζει τη λειτουργικότητα του, τότε καλό θα ήταν να προσπαθήσετε να εντάξετε νέες δραστηριότητες, συγκεκριμένο ωράριο χρήσης της οθόνης κλπ Σε περίπτωση που δεν παρατηρήσετε κάποια αλλαγή τότε θα πρέπει να αποταθείτε σε κάποιο ειδικό ψυχολόγο για περαιτέρω διερεύνηση.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ

Η τεχνολογία και τα ψηφιακά μέσα ομολογουμένως έχουν αλλάξει τη δυναμική των ανθρώπινων σχέσεων, την επικοινωνία μεταξύ τους αλλά και τον τρόπο πλέον που ο άνθρωπος αναπτύσσεται και εξελίσσεται. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι «η ικανότητα να είσαι μόνος» που διαθέτει ο κάθε ένας έχει υποστεί παρεμβολές και αντιμετωπίζει «δυσκολίες» και «εμπόδια» στη διαδικασία ολοκλήρωσης και απαρτίωσης της ικανότητας αυτής.

Σε σχέση με τα παιδιά, η ικανότητα να είναι μόνα παρουσία άλλου, πολλές φορές μπορεί να εκδηλώσει αισθήματα βαρεμάρας ή πλήξης κάτι που αρκετές φορές μπορεί να προκαλέσει και στους γονείς αναστάτωση ή/και δυσφορία για το πως θα πρέπει να γεμίσουν τον χρόνο των παιδιών τους. Αυτό όμως είναι το ζητούμενο για τα παιδιά, να βαρεθούν για να μπορέσουν να γίνουν δημιουργικά και να βρουν τους δικούς τους τρόπους να γεμίσουν τον κενό χρόνο.

Εάν βοηθήσουμε και στηρίξουμε ένα παιδί να αναπτύξει και να εξελίξει τη δημιουργικότητα του τότε αυτό σημαίνει ότι και ως ενήλικας μπορεί να ζει την καθημερινότητα του δημιουργικά, να έχει μια αυθεντική σχέση με τον εαυτό του – αφού θα μπορεί και θα αντέχει να είναι μόνος – κάτι το οποίο πλέον δεν συμβαίνει αφού οι άνθρωποι και σε συνδυασμό με την τεχνολογία, παρατηρούμε ότι τείνουν να γεμίζουν το κενό χωρίς να κάνουν παύσεις ή διαλείμματα και γεμίζοντας το ασφυκτικά.

«Για να μπορείς να επικοινωνήσεις πρέπει να είσαι διαθέσιμος.

Αλλιώς, πράγματι, δεν μπορεί να υπάρξει επικοινωνία με τον πραγματικό άλλον άνθρωπο, με τον πλησίον, και καταφεύγουμε σε επικοινωνίες στο Διαδίκτυο.»

Laura Dethiville, 2014