Λόγος - Ομιλία: Ανάπτυξη και διαταραχές

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που είναι προικισμένο από τη φύση, με τη δυνατότητα να αναπτύξει το λόγο. Τα αποτελέσματα σωρείας πειραμάτων που είχαν ως στόχο τη διδαχή του λόγου σε ζώα π.χ. χιμπατζήδες, στηρίζουν εντονότερα τη θεωρία ότι η κατάκτηση του λόγου είναι αποτέλεσμα βιογενετικών προϋποθέσεων.(Chomsky, 1957, Loke, 1983)

Η ανάπτυξη και οι διαταραχές του λόγου απασχόλησαν τον ανθρώπινο νου από τα πανάρχαια χρόνια. Χαρακτηριστικά δείγματα είναι τα κεραμικά αγγεία και οι προτομές που βρέθηκαν στο Αρχαίο Περού (10.000 π.χ. – 700 π.χ.) στα οποία απεικονίζονται διάφορες παραστάσεις, όπως παραμορφώσεις προσώπων με ελλιπή μέρη π.χ. μύτη ή χείλη ή  φωνητικές χορδές, παραστάσεις με γέλιο και σφύριγμα, στοιχεία που σχετίζονται με την παθολογία του λόγου (Arlnold, 1950). Το γνωστότερο δε παράδειγμα δεν είναι άλλο, από αυτό του Δημοσθένη, ο οποίος τοποθετούσε βότσαλα και χαλίκια στο στόμα για τη βελτίωση της παραγωγής του /ρ/.

Σκοπός του άρθρου αυτού, είναι να παρουσιάσει τα στάδια της εξέλιξης του λόγου και της ομιλίας από τη γέννηση ενός παιδιού, τη συμπτωματολογία και την αιτιολογία των πιθανών διαταραχών, όπως και τους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης αυτών των διαταραχών.

Τι είναι επικοινωνία, λόγος και ομιλία

Επικοινωνία: Είναι η ανταλλαγή πληροφοριών, ιδεών και συναισθημάτων μεταξύ των ανθρώπων. Απαιτεί τις ικανότητες της κατανόησης και της έκφρασης του προφορικού και του γραπτού λόγου.

Λόγος: είναι η ικανότητα της αναγνώρισης των λέξεων/εννοιών που ακούει ένα άτομο στο περιβάλλον και η ικανότητα συνδυασμού των λέξεων αυτών (ουσιαστικά, ρήματα, άρθρα κ.λ.π.) για το σχηματισμό προτάσεων και τη σωστή χρησιμοποίηση τους.

Ομιλία: είναι η ικανότητα συνδυασμού των ήχων για την άρθρωση των λέξεων, τη σωστή ποιότητα της φωνής και τον ομαλό ρυθμό.

Ποια είναι τα στάδια εξέλιξης του Λόγου και της Ομιλίας;

Από τη γέννηση μέχρι την ηλικία των 12 μηνών

• Κλάμα: Το νεογέννητο χρησιμοποιεί το κλάμα για να εκπληρώσει τις άμεσες ανάγκες του π.χ. φαγητό
• Γέλιο
• Φωνητικό παιγνίδι: Γύρω στους 6 μήνες το παιδί ανακαλύπτει τη φωνή του και αρχίζει να παράγει συλλαβές. Στην αρχή λόγω της ξαπλωτής θέσης που έχει το βρέφος, οι συλλαβές αυτές περιέχουν λαρυγγικούς ήχους π.χ. άγου, ενώ στην πορεία το παιδί κάθεται, τα χείλη κλείνουν και αρχίζουμε να ακούμε και χειλικούς ήχους π.χ, μα, πα κ.λ.π.
• Ανταπόκριση  στο όνομά του
• Αντίληψη της διαφορετικότητας της φωνής π.χ. αν η μητέρα μιλά με αυστηρό ή θυμωμένο τρόπο
• Χρησιμοποίηση  ασυνάρτητης  ομιλίας (φλυάρισμα που ακούγεται σαν πραγματική ομιλία)

Ενός χρόνου (12 μηνών)

• Αναγνωρίζει το όνομά του
• Ακολουθεί απλές οδηγίες π.χ. Δώσε μου
• Κατανοεί την έννοια του  «όχι»
• Χρησιμοποιεί πρωτολέξεις, δηλαδή λέξεις που δημιουργεί το ίδιο το παιδί και τις χρησιμοποιεί σταθερά για κάποια αντικείμενα π.χ. να λέει πάντα τότο όταν βλέπει το γάλα του
• Χρησιμοποιεί  τις πρώτες του λέξεις, που συνήθως είναι άτομα από το περιβάλλον π.χ. μαμά ή και αντικείμενα π.χ. γάλα
• Μιμείται γνωστές λέξεις
• Απολαμβάνει να κάνει «ήχους» γνωστών ζώων και αντικειμένων
• Συνεχίζει να παρουσιάζει ασυνάρτητη ομιλία  (ιδιολεκτικό στάδιο)

Δύο χρόνων (24 μηνών)

• Έχει στο ρεπερτόριο του γύρω στις 200 – 250 λέξεις
• Το εκφραστικό του λεξιλόγιο αποτελείται κυρίως από ουσιαστικά, ρήματα και ονόματα
• Χρησιμοποιεί «τηλεγραφική ομιλία», δηλαδή απλούς συνδυασμούς λέξεων σε προτάσεις των 2-3 λέξεων π.χ. μάμα γάλα
• Ρωτά « τι είναι τούτο;», «πούντο;»
• «Κουβεντιάζει» μόνο του ή με τις κούκλες του
• Ονομάζει εικόνες
• Ξεκινά η αντίληψη γραμματικών φαινομένων π.χ. το παιδί  χρησιμοποιεί απλές μορφές πληθυντικού αριθμού
• Αναγνωρίζει απλές οδηγίες, ερωτήσεις
• Αρχίζει να συγκεντρώνεται σε εικονογραφημένα βιβλία

Τριών χρόνων (36 μηνών)

• Έχει στο ρεπερτόριο του γύρω στις 1000 λέξεις
• Χρησιμοποιεί προτάσεις με τουλάχιστον  3 – 4 λέξεις
• Μπορεί να διηγηθεί  μία απλή ιστορία π.χ. το παραμυθάκι που είπε η δασκάλα στο σχολείο
• Λέει τραγουδάκια
• Αρχίζει να αντιλαμβάνεται και να χρησιμοποιεί εκπαιδευτικές- γνωστικές έννοιες π.χ. βασικά χρώματα, μεγάλο – μικρό, προθέσεις
• «Εξασκείται» συχνά μιλώντας στον εαυτό του
• Χρησιμοποιεί ομιλία η οποία είναι κατανοητή από τους άλλους, επειδή μπορεί να παράγει αρκετούς από τους ήχους της γλώσσας μας
• Μπορεί να ακολουθήσει πιο πολύπλοκες οδηγίες π.χ. «Πάρε το παπούτσι σου και βάλε το κάτω από το κρεββάτι σου.»

Τεσσάρων χρόνων (48 μηνών)

Έχει στο ρεπερτόριο του γύρω στις 1500 λέξεις
Χρησιμοποιεί προτάσεις των 4 – 5 λέξεων σύνθετης μορφής και σύνταξης
Αντιλαμβάνεται και χρησιμοποιεί τον αόριστο χρόνο
Μπορεί να μιλά για φανταστικές καταστάσεις π.χ.»ελπίζω να .....» ή «τι ωραία να.....»
Αναγνωρίζει τα περισσότερα χρώματα, βασικά σχήματα π.χ. κύκλο
Αντιλαμβάνεται τις βασικές χρονικές έννοιες π.χ. «το πρωί» ή το «μεσημέρι»
Κατακτά τους περισσότερους ήχους της γλώσσας μας εκτός από το «σ»  το «ρ» και τα παράγωγά τους

Πέντε-Έξι ετών (Προδημοτική)

• Έχει στο ρεπερτόριο του γύρω στις 2000 λέξεις
• Χρησιμοποιεί σύνθετες προτάσεις  π.χ. «Θα πάω στο πάρκο μετά που θα δω τηλεόραση γιατί τώρα είναι πολύ ζέστη»
• Μπορεί να οργανώσει τη σκέψη του και να διηγηθεί μία ιστορία που να έχει αρχή μέση και τέλος
• Χρησιμοποιεί όλους τους χρόνους των ρημάτων στον προφορικό του λόγο
• Κατανοεί και χρησιμοποιεί πολύπλοκες έννοιες όπως οι μέρες, δύσκολα αντίθετα π.χ. μαλακό/σκληρό, παλιό/καινούργιο, προθέσεις π.χ. μπροστά/πίσω, όλα τα χρώματα
• Αρχίζει να κατανοεί χρονικές και χωρικές έννοιες π.χ μέρες της εβδομάδας, αριστερά – δεξιά
• Αρθρώνει σωστά όλους τους ήχους της γλώσσας
• Αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι η ομιλία αποτελείται από  επιμέρους κομμάτια δηλαδή λέξεις, συλλαβές ήχους (φωνολογία)
• Κατηγοροποιεί τις λέξεις με κριτήριο τους ήχους που τις αποτελούν π.χ. λέξεις που αρχίζουν με τον ήχο «α»
• Αντιλαμβάνεται τη σχέση προφορικού και γραπτού λόγου και ότι οι λέξεις έχουν και γραπτή μορφή π.χ. αναγνωρίζει πινακίδες μεγάλων καταστημάτων, λέξεις μέσα από βιβλία του

Ποιες είναι οι διαταραχές του λόγου;

Οι διαταραχές του λόγου περιλαμβάνουν δυσκολίες στην κατανόηση, στην έκφραση ή στη χρήση του λόγου. Οι δυσκολίες αυτές, μπορεί να επηρεάζουν το περιεχόμενο, δηλαδή τις έννοιες ή το λεξιλόγιο, τη μορφή, δηλαδή τη σύνταξη, μορφολογία, γραμματική, φωνολογία και τη σωστή χρήση, δηλαδή κατά πόσο ο λόγος που χρησιμοποιείται είναι κατάλληλος για τη συγκεκριμένη επικοινωνιακή στιγμή.   Οι δυσκολίες αυτές επηρεάζουν περίπου το 19% του γενικού πληθυσμού και διαχωρίζονται στις πιο κάτω κατηγορίες:

Γενική καθυστέρηση στην εξέλιξη του λόγου: Το παιδί παρουσιάζει μία αργοπορία στην εξέλιξη του λόγου σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Η αργοπορία αυτή επηρεάζει όλους του τομείς του λόγου, λεξιλόγιο, γραμματική, κατανόηση.

Ειδική Γλωσσική Διαταραχή: Είναι μία αναπτυξιακή γλωσσική διαταραχή, η οποία χαρακτηρίζεται από αργό ρυθμό γλωσσικής ανάπτυξης και έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την έντονη δυσκολία στη χρήση των λειτουργικών μορφημάτων π.χ. άρθρα , προθέσεις και της γραμματικής μορφολογίας π.χ. καταλήξεις. Παρουσιάζεται σε ποσοστό 7% του πληθυσμού.

Πραγματολογικές Διαταραχές-Πραγματολογική Γλωσσική Διαταραχή: Διαταραχές που σχετίζονται με τη σωστή χρήση του λόγου.

Μαθησιακές Δυσκολίες: Μία μεγάλη ομπρέλα δυσκολιών που συμπεριλαμβάνει μία σωρεία δυσκολιών στη μάθηση του παιδιού, π.χ. Ειδική Μαθησιακή Δυσκολία/Δυσλεξία, αναγνωστικές δυσκολίες, δυσκολίες στην ανάπτυξη του γραπτού λόγου, γενικευμένες μαθησιακές δυσκολίες κ.ο.κ.

Ποιες είναι οι διαταραχές της ομιλίας;

Οι διαταραχές της ομιλίας μπορεί να επηρεάσουν την  ικανότητα του συνδυασμού των ήχων για την άρθρωση των λέξεων, την ποιότητα της φωνής και τον ομαλό ρυθμό.

Διαταραχή της Άρθρωσης: Είναι η δυσκολία στη σωστή παραγωγή των ήχων που έχει ως αποτέλεσμα τη μη κατανοητή- δυσνόητη ομιλία. Χαρακτηρίζεται από:

Αφαιρέσεις ήχων π.χ. «πίτι» αντί «σπίτι», «πότα» αντί «πόρτα»
Αλλοιώσεις ήχων π.χ. «θπίτι» αντί «σπίτι», «δώνη» αντί «ζώνη»
Αντικαταστάσεις ήχων π.χ. «κόπι» αντί «τόπι», «σπίκι» αντί «σπίτι»

Φωνολογική Διαταραχή: Έχει ως χαρακτηριστικό τη λανθασμένη αποτύπωση των φωνολογικών κανόνων, με αποτέλεσμα να επηρεάζονται ομάδες ήχων. Η διαταραχή  αυτή εκδηλώνεται με πολλαπλές αλλοιώσεις, παραλείψεις και μεταθέσεις ήχων και συλλαβών.

Δυσαρθρία: Διαταραχή η  οποία σχετίζεται με την έλλειψη συντονισμού μεταξύ της αναπνοής, της άρθρωσης, της φώνησης και της προσωδίας.

Απραξία: Διαταραχή η οποία σχετίζεται με δυσκολίες στον προγραμματισμό, στη συντονισμένη και με ακρίβεια εκτέλεση των αρθρωτικών κινήσεων.

Τραυλισμός: Είναι η διαταραχή στη ροή της ομιλίας με επαναλήψεις ήχων,συλλαβών, λέξεων, ακατάλληλες παύσεις και επιμακρύνσεις ήχων. Σημειώνεται ότι ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών μεταξύ της ηλικίας των 3 - 4 ετών, παρουσιάζουν περιόδους δυσευθράδειας οι οποίες εμπίπτουν κάτω από την ομάδα των ομαλών δυσευθραδειών. Η οικογένεια του παιδιού θα πρέπει να ανησυχήσει όταν υπάρχει κληρονομικό υπόβαθρο για τραυλισμό στην οικογένεια ή όταν  συνυπάρχουν άλλες διαταραχές στο λόγο και δεν παρατηρείται σταδιακή μείωση  των δυσευθραδειών.

Φωνητικές Διαταραχές/Δυσφωνίες:  Είναι οι διαταραχές που σχετίζονται με την οποιαδήποτε αλλαγή στην ποιότητα της φωνής του ατόμου. Οι αλλαγές αυτές ενδέχεται να επηρεάσουν τον τόνο, την ένταση ή και την ποιότητα της φωνής και μπορεί να οφείλονται σε λειτουργικούς, παθολογικούς, νευρολογικούς ή ψυχολογικούς λόγους.

Ποιά είναι τα πιθανά αίτια των διαταραχών του Λόγου και της Ομιλίας;

Τα πιθανά αίτια των διαταραχών του λόγου και της ομιλίας μπορούν να διαχωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στα οργανικά και μη οργανικά-περιβαλλοντικά.

Πιθανά οργανικά αίτια:

• Προβλήματα ακοής (προσοχή στις ωτίτιδες)
• Εγκεφαλικά επεισόδια
• Εγκεφαλική παράλυση ή άλλες νευρολογικές παθήσεις
• Κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις
• Νοητική Καθυστέρηση
• Ανατομικές δυσπλασίες π.χ προγναθισμός ή οπισθιγναθισμός, σχιστίες χείλους ή υπερώας
• Λειτουργικά προβλήματα των οργάνων της άρθρωσης
• Παθολογίες του λάρυγγα π.χ. φωνητικά κομβία, πολύποδες

Πιθανά Μη Oργανικά αίτια:

• Η συμβολή του γλωσσικού περιβάλλοντος είναι αναμφίβολα ένας από τους κυριότερους παράγοντες στην εξέλιξη του λόγου. Τα αποτελέσματα ερευνών που είχαν ως στόχο την φωνολογική ανάλυση του φωνητικού παιγνιδιού  σε βρέφη, έδειξαν ότι οι ήχοι στο βάβισμα των παιδιών ήταν  ήχοι από το γλωσσικό σύστημα του περιβάλλοντος του παιδιού. Αυτά τα αποτελέσματα προδίδουν την αναγκαιότητα σωστών γλωσσικών ερεθισμάτων από τη γέννηση του παιδιού. Το άτομο ή τα άτομα τα οποία μεγαλώνουν το παιδί πρέπει να είναι σε θέση να προσφέρουν σωστά γλωσσικά ερεθίσματα και όχι ένα συνδυασμό από διάφορα γλωσσικά συστήματα.
• Δημιουργία ανάγκης για επικοινωνία: Το οικογενειακό σύστημα πρέπει να δημιουργεί τις απαραίτητες συνθήκες ώστε το παιδί να θέλει να επικοινωνήσει και να μοιραστεί λεκτικά τις εμπειρίες του. Η συμβολή τόσο της οικογένειας, όσο και του σχολείου στον τομέα αυτό κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική.

Πότε και γιατί πρέπει να αποταθούμε σε λογοπαθολόγο;

Η παραπομπή ενός παιδιού σε λογοπαθολόγο μπορεί να γίνει για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Παιδιά τα οποία έχουν ιατρικό ιστορικό από τη γέννησή τους, θα πρέπει να παραπεμφθούν για αξιόλογηση σε μικρή ηλικία, ώστε να σκιαγραφηθούν οι δυσκολίες τους και να σχεδιαστεί άμεσα το σχέδιο παρέμβασης.

Με βάση ερευνητικά αποτελέσματα ποσοστό 15% παιδιών ηλικίας 2-2.5 ετών παρουσιάζει καθυστέρηση στην ομιλία. Κάποια από τα παιδιά αυτά μπορεί να ξεπεράσουν τις δυσκολίες τους, ενώ μερικά θα συνεχίσουν να παρουσιάζουν δυσκολίες, οι οποίες μπορεί να μετατραπούν αργότερα κατά τη σχολική ζωή των παιδιών σε μαθησιακές δυσκολίες. Αναμφίβολα τα παιδιά αυτά θα πρέπει να παραπεφθούν για αξιολόγηση.

Η έγκαιρη διάγνωση θεωρείται ως ιδιαίτερα σημαντική σε παιδιά μικρής ηλικίας. Παιδιά ηλικίας 24-30 μηνών μπορούν σχετικά εύκολα να ανακάμψουν τις γλωσσικές τους δυσκολίες με σωστή και μεθοδευμένη παρέμβαση. ‘Όπως αναφέρει η Πετεινού (2009), η ηλικία 2-4 ετών θεωρείται η πιο εύκαιρη και η πιο κρίσιμη για παρέμβαση, λόγω της πλαστικότητας του εγκεφάλου, η οποία επιτρέπει την πιο εύκολη και αποτελεσματική αφομοίωση των ερεθισμάτων που δέχεται το παιδί.

Γενικά οι γονείς, θα πρέπει να λειτουργούν  έχοντας υπόψη τους όχι την πυροσβεστική αντιμετώπιση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα παιδιά τους στο θέμα του λόγου, αλλά την πρόληψη του κτισίματος των δυσκολιών. Με βάση το γενικό αυτό κανόνα, οι γονείς όπως και οι εκπαιδευτικοί παιδιών μικρής ηλικίας, θα πρέπει να είναι σε θέση, μόλις εντοπίσουν κάποιες δυσκολίες, να παραπέμψουν ένα παιδί για αξιολόγηση σε ένα λογοπαθολόγο. Με τον τρόπο αυτό ενεργούν αποτελεσματικά, προληπτικά και ιδιαίτερα ευοίωνα για το μέλλον του παιδιού.

Τι να αποφύγετε

Γύρω από το θέμα της ανάπτυξης του λόγου ενός παιδιού υπάρχει μια σειρά από μύθους οι οποίοι θα πρέπει να διασαφηνιστούν:

• Μη μιλάτε μωρουδίστικα, όσο χαριτωμένο και αν είναι αυτό, χρησιμοποιείτε σωστό λεξιλόγιο
• Μην απαιτείτε από το παιδί να επαναλαμβάνει συνεχώς καινούριες λέξεις τις οποίες έμαθε
• Μην περιμένετε να πάει το παιδί σας σχολείο για να κάνετε παρέμβαση
• Μη φοβάστε να διερευνήσετε τις δυσκολίες του παιδιού σας γιατί πιθανόν να οφείλονται μόνο σε γλωσσικές δυσκολίες, οι οποίες αν δεν αντιμετωπιστούν, μπορεί να δημιουργήσουν μειωμένη αυτοεικόνα και αυτοεκτίμηση στο παιδί
• Μην υποβιβάζετε τη σημασία των προβλημάτων επικοινωνίας γιατί μπορεί να έχουν αντίκτυπο στη μελλοντική σχολική μάθηση του παιδιού, όπως επίσης και στην αποτελεσματική επικοινωνία του

Τι να κάνετε:

• Εμπλουτίστε το γλωσσικό περιβάλλον του παιδιού σας με βιβλία, σωστό πρότυπο ομιλίας, π.χ. λεξιλόγιο, ταχύτητα
• Κάντε πρόληψη και έγκαιρη παρέμβαση: η ταχύτητα εξέλιξης του λόγου απαιτεί τη συνεχή  σας εγρήγορση
• Υποβάλλετε ανοικτές ερωτήσεις για να προκαλέσετε διάλογο με το παιδί σας
• Βοηθήστε το παιδί σας να οργανώσει τη σκέψη του, υποβάλλοντάς του διαβαθμισμένες ερωτήσεις π.χ. ποιος, πού, πότε, γιατί, κ.λ.π.
• Αποδεχτείτε τις δυσκολίες του παιδιού σας στο λόγο και συζητήστε με το λογοπαθολόγο σας τους λογοθεραπευτικούς στόχους και τη μεθοδολογία που θα χρησιμοποιείται από κοινού, ώστε να είναι διασφαλισμένη η καλύτερη δυνατή πρόγνωση  των προβλημάτων λόγου που αντιμετωπίζει το παιδί σας

Να θυμάστε ότι η ικανότητα της επικοινωνίας είναι το πιο αξιόλογο απόκτημα των ανθρώπων . Να μπορεί να σου πει κάποιος ναι .....σε καταλαμβαίνω (Roberta Chapey)