Σωματικές μεταβολές στην εφηβεία
Η εφηβεία είναι η μεταβατική περίοδος ανάπτυξης του ανθρώπου, στην οποία το ανώριμο παιδί (κορίτσι - αγόρι) μεταμορφώνεται σε ώριμο ενήλικα ικανό για αναπαραγωγή. Η διαδικασία της γοναδικής ωρίμανσης συνοδεύεται από ανάπτυξη των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου. Επίσης παρατηρείται επιτάχυνση του ετήσιου ρυθμού αύξησης γνωστή ως «growth spurt». Νευροενδοκρινικοί, ορμονικοί παράγοντες θεωρούνται υπεύθυνοι για το μηχανισμό έναρξης και ολοκλήρωσης της εφηβείας. Η παλμική έκκριση ενός εκλυτικού παράγοντα των γοναδοτροπινών, GnRH από τον υποθάλαμο στην υπόφυση και εν συνεχεία την επίσης σφυγμική απελευθέρωση γοναδοτροπινών (ωοθυλακιοτρόπου (FSH), ωχρινοτρόπου ορμόνης (LH) από την υπόφυση στην κυκλοφορία), οδηγεί στην έναρξη της εφηβείας.
Οι γοναδοτροπίνες είναι υπεύθυνες για τη διαμόρφωση, ωρίμανση των γονάδων στα δύο φύλα (αγόρι, κορίτσι). Η LH διεγείρει τα κύτταρα του Leydig στους όρχεις για παραγωγή τεστοστερόνης στα αγόρια, ενώ διεγείρει τις ωοθήκες για έκκριση οιστρογόνων στα κορίτσια. Η FSH στο αγόρι είναι υπεύθυνη για τη σπερματογένεση με δράση στα κύτταρα του Sertoli. Στο κορίτσι έχει διπλή δράση, στις ωοθήκες για ωρίμανση των ωοθυλακίων και παραγωγή οιστρογόνων.
Η ανατομία, η σωματική διάπλαση του άνδρα ή της γυναίκας εμφανίζουν περισσότερες ομοιότητες σε σχέση με αυτές των αρσενικών - θηλυκών του ζωικού βασιλείου. Οι άνδρες διαφέρουν ως προς το ανάστημα, τη σιλουέτα, το βάρος. Ό,τι κυρίως διαχωρίζει τα δύο φύλα είναι τα γεννητικά όργανα, οι μεταβολές κατά την εξέλιξή τους, που εμφανίζονται με τη σωματική ωρίμανση. Οι μεταβολές αυτές προκαλούνται από τη δράση των γεννητικών ορμονών.
Πριν την εφηβεία, τα παιδιά (αγόρι - κορίτσι), με εξαίρεση τη διαφορά στα εξωτερικά όργανα αναπαραγωγής, μοιάζουν. Προς το τέλος της εφηβείας, το σώμα του κοριτσιού μεταμορφώνεται σταδιακά σε γυναικείο. Το κορίτσι ψηλώνει, οι γοφοί, οι μηροί "δένουν", το κορμί στρογγυλεύει, αποκτά καμπύλες.
Τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου εμφανίζονται μετά την έναρξη του μηχανισμού της εφηβείας στον υποθάλαμο. Οι μεταβολές που συμβαίνουν στο γυναικείο σώμα συνδέονται άμεσα με την έκκριση των γυναικείων γεννητικών ορμονών (οιστρογόνων, προγεστερόνης). Μεγαλώνουν οι μαστοί, τριχοφυΐα εμφανίζεται στις μασχάλες, ανάμεσα στα πόδια. Τα εσωτερικά και τα εξωτερικά γεννητικά όργανα αναπτύσσονται, ενώ τα τοιχώματα του κόλπου, που αρχίζει να εκκρίνει περισσότερα υγρά, γίνονται πιο χοντρά. Η τελική διαμόρφωση της σιλουέτας, στο τέλος της εφηβείας, εξαρτάται από δύο παράγοντες:
1. Τις ορμόνες που παράγει η νέα γυναίκα
2. Την αντίδρασή του σώματος σε αυτές.
Η εφηβεία εξελίσσεται σε στάδια. Η ακριβής σταδιοποίηση της εφηβείας κατά Tanner αποτελεί σημαντικό μέσο για την εκτίμηση έναρξης και εξέλιξης της εφηβείας στο κορίτσι. Η σταδιοποίηση παρουσιάζει πέντε (5) στάδια ανάπτυξης. Η χρονολογική αλληλουχία των διαφόρων σταδίων της εφηβείας μπορεί να διαφέρει σε χρόνο εμφάνισης κάθε δευτερογενούς χαρακτηριστικού του φύλου. Κάθε μορφολογική μεταβολή στην εφηβεία, αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο ορμονικό συμβάν: η αύξηση μεγέθους ωοθηκών οφείλεται στη σφυγμική έκκριση γοναδοτροπινών, η αύξηση στήθους σε αυξημένη έκκριση οιστραδιόλης, ενώ η τρίχωση εφηβαίου σε έκκριση ανδρογόνων από τα επινεφρίδια και τις γονάδες.
Παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση εφηβείας στο κορίτσι
Κύριοι παράγοντες
Γενετικοί
Φυσιολογικά χρωμοσώματα
Φυσιολογική ανάπτυξη γονάδων
Φυσιολογική λειτουργία ορμονικών αξόνων
Δευτερεύοντες παράγοντες
Χρόνια νόσος
Κριτικό βάρος – σύσταση σώματος
Περιβαλλοντικοί
- Διατροφή
- Κλίμα
- Υγεία
- Stress
Σωματικές μεταβολές στην εφηβεία
(α) Ανάπτυξη σε ύψος
Από δύο χρονών το κορίτσι ψηλώνει γύρω στους πέντε πόντους ετησίως μέχρι να μπει στην εφηβεία. Η φυσιολογική εφηβεία χαρακτηρίζεται από επιτάχυνση του ρυθμού αύξησης (growth spurt). Η καμπύλη ανάπτυξης ύψους καταδεικνύει επιτάχυνση της ανάπτυξης σε ύψος που διαρκεί περίπου 3 χρόνια. Στην εφηβεία η ταχύτητα αύξησης είναι ραγδαία, ξεπερνά τα δέκα (10) εκατοστά κατά έτος.
Η επιτάχυνση του ρυθμού αύξησης συμβαίνει κατά το στάδιο 2–3 διόγκωσης του μαζικού αδένα. Σε ποσοστό 25% τα κορίτσια παρουσιάζουν μέγιστο ρυθμό αύξησης ύψους στο στάδιο 2, 50% στο στάδιο 3, 25% στο στάδιο 4 της εφηβείας. Το ολικό ύψος που κερδίζει ένα κορίτσι μέχρι το τελευταίο στάδιο της εφηβείας είναι περίπου 25 εκατοστά. Προς το τέλος της εφηβείας παρατηρείται μείωση της ταχύτητας ανάπτυξης ώσπου το κορίτσι να αποκτήσει το τελικό ανάστημά του, περίπου ένα με τρία χρόνια μετά την πρώτη εμμηνορρυσία (περίοδος - έμμηνος ρύση).
(β) Μεταβολές στη σύσταση/διαμόρφωση σώματος.
Όταν το κορίτσι μπει στην εφηβεία εμφανίζονται επίσης μεταβολές στη σύσταση του σώματος. Τα οστά του κοριτσιού μεγαλώνουν αλλά όχι όλα με τον ίδιο ρυθμό.. Για παράδειγμα, τα οστά στους βραχίονες, τις γάμπες, τα άκρα των ποδιών αναπτύσσονται γρηγορότερα σε σχέση με εκείνα της σπονδυλικής στήλης, ενώ τα πυελικά οστά αποκτούν ένα χαρακτηριστικά φαρδύ σχήμα. Η πύελος της γυναίκας είναι πλατύτερη από του άνδρα για να φιλοξενεί το έμβρυο, γι΄αυτό το ένα μηριαίο οστό βρίσκεται σε αρκετή απόσταση από το άλλο. Αυτό σημαίνει πως οι περισσότερες γυναίκες έχουν, ως ένα βαθμό, στραβά πόδια. Οι μηροί παίρνουν απότομη κλίση προς τα μέσα, ώστε τα γόνατα να πλησιάζουν το κέντρο βάρους.
Στην εφηβεία η μέση, οι μηροί φαρδαίνουν σε σχέση με τους ώμους. Το καθιστό ανάστημα αυξάνει σε σχέση με το όρθιο με αποτέλεσμα μέχρι το τέλος της εφηβείας τα κορίτσια να έχουν βραχύτερα κάτω άκρα από αγόρια ιδίου ύψους. Στην εφηβεία η οστική πυκνότητα αυξάνει στο μέγιστο. Το ίδιο συμβαίνει με τη συγκέντρωση ασβεστίου.
(γ) Μυς - λίπος
Ο ρυθμός αύξησης μυϊκής μάζας στο κορίτσι, κορυφώνεται στην εμμηναρχή ενώ μετά ελαττώνεται σταδιακά. Τέλος η λιπώδης μάζα αυξάνεται στη διάρκεια της εφηβείας, με το ολικό λίπος στο κορίτσι να είναι διπλάσιο από το ολικό λίπος στο αγόρι.
Οταν το κορίτσι γίνεται εννέα έως δέκα χρόνων, παρατηρείται αύξηση λίπους στους μαστούς, τους γοφούς, τους μηρούς, τους γλουτούς. Αργότερα, μεταξύ 15 - 17 χρόνια, θα προστεθεί περισσότερο λίπος στις ίδιες περιοχές. Ενώ όμως οι γοφοί θα στρογγυλέψουν - θα φαρδύνουν, η μέση θα λεπτύνει - θα διαγράφεται αισθητά. Στην εφηβεία, σε ορισμένα κορίτσια, η επιδερμίδα αποκτά μοβ ή άσπρες γραμμές. Αυτό συμβαίνει όταν το δέρμα τεντώνεται υπερβολικά με βία, λόγω ραγδαίας ανάπτυξης.
Το κορίτσι αποκτά το τελικό ανάστημα περίπου ένα με τρία χρόνια μετά την πρώτη εμμηνορρυσία (περίοδος - έμμηνος ρύση) . Κάποτε όμως αυτό ολοκληρώνεται σε ηλικία 16 ετών.
Τρίχωση - Εμμηναρχή - Μαστός
(α) Τρίχωση εφηβαίου
Στο ⅓ των κοριτσιών η εμφάνιση τρίχωσης στο εφηβαίο θεωρείται το πρώτο σημείο έναρξης της ήβης (εφηβεία), συνήθως όμως εμφανίζεται εντός 6–12 μηνών μετά τη διόγκωση των μαστών. Οι πρώτες τρίχες εμφανίζονται στα μεγάλα χείλη, μετά επεκτείνονται στο εφήβαιο. Οι τρίχες του εφηβαίου οφείλονται στα ανδρογόνα των επινεφριδίων και της ωοθήκης.
Στην εφηβεία η τρίχωση στα γεννητικά όργανα εμφανίζεται συνήθως σε ηλικία 11 ή 12 χρόνων, μόλις αρχίσει η ανάπτυξη μαστών. Το τρίχωμα είναι μακρύ, χοντρό, σγουρό. Παρουσιάζεται πρώτα στο αιδοίο, μετά σταδιακά καλύπτει το εφήβαιο, τα κολπικά χείλη, σχηματίζοντας έτσι ένα ανάποδο τρίγωνο. Σε ορισμένες γυναίκες αναπτύσσεται έως τον ομφαλό ή προς τους μηρούς. Η τρίχωση διαφέρει σε κάθε γυναίκα: σε άλλες είναι πυκνή, σε άλλες αραιή. Οι τρίχες δεν έχουν απαραίτητα ίδιο χρώμα με τα μαλλιά.
Στάδια ανάπτυξης τρίχωσης του εφηβαίου κατά Tanner. Το χρονικό διάστημα μεταξύ 2ου - 5ου σταδίου διαρκεί 3 χρόνια.
Στάδιο 1 Προεφηβικό: έλλειψη τριχών, υπάρχει μόνο χνούδι
Στάδιο 2 Αραιά ανάπτυξη μακριών τρίχων σε εφήβειο, χείλη
Στάδιο 3 Τραχεία, σκοτεινού χρώματος, αραιά τρίχωση, επεκτεινόμενη προς τα πάνω και στη μέση γραμμή του εφηβαίου.
Στάδιο 4 Οι τρίχες έχουν τα χαρακτηριστικά τριχών ενηλίκων, καλύπτουν όμως μικρότερη περιοχή, μη επεκετινόμενη στην έσω επιφάνεια των μηρών.
Στάδιο 5 Οι τρίχες καλύπτουν το εφήβαιο σε σχήμα αναστραμμένου τριγώνου, μπορεί να επεκταθούν στην έσω επιφάνεια των μηρών και στη μέση γραμμή.
(β) Τρίχωση μασχάλης
Οι μασχάλες αποκτούν τρίχωμα δύο χρόνια σχεδόν μετά την εμφάνιση τρίχωσης στο εφήβαιο. Η εμφάνιση τριχών στη μασχάλη οφείλεται στα επινεφριακά ανδρογόνα. Συνήθως η τρίχωση της μασχάλης στο κορίτσι, αρχίζει σε μέση ηλικία 12½ ετών ενώ ολοκληρώνεται σε 15 μήνες. Διακρίνουμε τρία στάδια ανάπτυξης
Στάδιο 1: Έλλειψη τρίχωσης
Στάδιο 2: Μικρή τρίχωση
Στάδιο 3: Τρίχωση ενηλίκου
(γ) Αποκρινείς αδένες
Οι αποκρινείς αδένες μασχάλης και αιδοίου αρχίζουν να λειτουργούν όταν εμφανιστούν τριίχες στις παραπάνω περιοχές.
Εμμηναρχή
Εμμηναρχή ονομάζεται η έναρξη περιόδου (έμμηνος ρύση) στο κορίτσι. Η εμμηναρχή αποτελεί τον τελευταίο σταθμό στην εξέλιξη της εφηβείας στο κορίτσι. Εμφανίζεται όταν η διόγκωση του μαζικού αδένα φθάσει τουλάχιστον στο στάδιο 4 κατά Tanner.
Η διάρκεια ενός φυσιολογικού κύκλου είναι 28 μέρες με διακυμάνσεις από 22–36 μέρες. Η διάρκεια του κύκλου, η ποιότητα, η διάρκεια της εμμηνορρυσίας (περίοδος - έμμηνος ρύση ) εμφανίζουν μεγάλες διακυμάνσεις. Τα πρώτα δύο χρόνια το 55–90% των κύκλων είναι ανωορρηκτικοί, ενώ μετά τα 21 χρόνια το 60–80% των κύκλων είναι ωορρηκτικοί, δηλαδή γόνιμοι.
Στην εμφάνιση εμμηναρχής συμβάλλουν γενετικοί, περιβαλλοντικοί παράγοντες. Η ηλικία εμφάνισης εμμήνου ρύσεως (περιόδου) είναι συνήθως όμοια στη μητέρα και στην κόρη. Οι συνηθέστεροι εξωγενείς παράγοντες που επηρεάζουν την εμμηναρχή είναι το βάρος, το ποσό λίπους σώματος, η μυϊκή άσκηση, ή κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες. Κορίτσι με μέτρια παχυσαρκία εμφανίζει νωρίτερα εμμηναρχή (περίοδος - έμμηνος ρύση), ενώ σε βαριά παχυσαρκία η εμμηναρχή καθυστερεί. Επίσης σε υποθρεψία (π.χ νευρογενής ανορεξία), η εμμηναρχή καθυστερεί. Σε περιπτωσεις έντονης μυϊκής άσκησης, ιδίως αν συνοδεύεται από απίσχνανση, παρατηρείται καθυστέρηση εμμηναρχής.
Μαστός (Μαστικός αδένας)
Στα ⅔ των κοριτσιών η διόγκωση του στήθους (θηλαρχή) αποτελεί το πρώτο σημείο έναρξης της εφηβείας. Συμβαίνει μεταξύ 8–13 χρόνων, με μέση τιμή τα 11 χρόνι μετά. Μερικές φορές η διόγκωση του στήθους σε κάποιο κορίτσι είναι ετερόπλευρη ενώ ακολουθεί αργότερα, έξι (6) μήνες μετά , η διόγκωση του δεύτερου μαστού. Έκδηλη ασυμμετρία είναι σπάνια. Μπορεί να οφείλεται σε προηγούμενο τραυματισμό του μαζικού αδένα ή σε μειωμένη ευαισθησία στα οιστρογόνα. Η ανάπτυξη στήθους είναι αποτέλεσμα οιστρογόνων που παράγουν οι ωοθήκες, όμως το μέγεθος, το σχήμα καθορίζονται από κληρονομικούς, τροφικούς ή άλλους παράγοντες. Το συνολικό χρονικό διάστημα μεταξύ 2ου -5ου σταδίου διαρκεί περίπου 4 χρόνια. Για λόγους περιγραφικούς - κλινικούς χρησιμοποιούμε τη σταδιοποίηση ανάπτυξης στήθους κατά Turner, η οποία φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.
Στάδια ανάπτυξης στήθους κατά Tanner
Στάδιο 1 Προεφηβικό: προεξέχει μόνο η θηλή
Στάδιο 2 Μπουμπούκιασμα στήθους: μικρή διόγκωση θηλής και στήθους, μικρή αύξηση διαμέτρου θηλαίας άλω
Στάδιο 3 Μεγαλύτερη αύξηση στήθους - θηλαίας άλω σε σχέση με στάδιο 2, χωρίς να ξεχωρίζουν μεταξύ τους σε πλαγία όψη
Στάδιο 4 Η θηλή και η άλως σχηματίζουν ένα δεύτερο έπαρμα επικαθήμενο του στήθους
Στάδιο 5 Ώριμο στάδιο: η διόγκωση της θηλής και της άλω έχει υποχωρήσει. Το στήθος έχει το ομαλό περίγραμμα στήθους ενήλικης γυναίκας.
Οι μαστοί είναι σύμβολο θηλυκότητας, βάζουν τη σφραγίδα τους στην εικόνα του σώματος. Κύριος προορισμός τους είναι ο θηλασμός, έχουν αναδειχθεί όμως σε πηγή γοητείας, σε καθοριστικό παράγοντα των τάσεων της μόδας, σε μέτρο ομορφιάς. Οι μαστοί ή μαστικοί αδένες είναι τροποποιημένοι ιδρωτοποιοί αδένες. Το μέγεθος, το σχήμα, η εμφάνισή τους αλλάζουν όχι μόνο από γυναίκα σε γυναίκα αλλά και στα διαφορετικά στάδια ζωής κάθε γυναίκας, όπως, για παράδειγμα, οι περίοδοι εμμηνορρυσίας, εγκυμοσύνης, θηλασμού. Πολύ συχνά ο ένας μαστός είναι μεγαλύτερος. Στο μέσο του μαστού υπάρχει ένα "δαχτυλίδι", η θηλαία άλως, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η θηλή (ρόγα). Οι αποχρώσεις της θηλής και της θηλαίας άλω ποικίλλουν από ανοιχτό ροζ έως πολύ σκούρο καφέ.
Κάποτε, μπορεί να παρουσιασθούν σε μια γυναίκα περισσότεροι από δύο μαστοί ή περισσότερες από δύο θηλές, κατά μήκος της γραμμής του γάλακτος, όπως ονομάζεται η νοητή γραμμή. Αυτό βέβαια συμβαίνει σπάνια. Θεωρείται ανωμαλία διάπλασης, η οποία μπορεί να διορθωθεί χειρουργικά.
Ποσοστό 50% των φυσιολογικών κοριτσιών συμπληρώνουν όλα τα στάδια της εφηβείας σε διάστημα 2–3 χρόνων, και το 97% σε διάστημα 5 χρόνων μετά την έναρξη της εφηβείας. Η έναρξη της ήβης, με διόγκωση μαζικού αδένα (μπουμπούκιασμα) μπορεί να παρουσιαστεί από τα 8 χρόνια.
Ορμονικές αλλαγές στη διάρκεια της εφηβείας φέρουν φυσιολογικές αλλαγές στο εφηβικό σώμα. Παράλληλα φέρουν αλλαγές στη ψυχοσύνθεση των εφήβων. Οι έφηβοι, οι γονείς, οι ενήλικες γενικά, πρέπει να αναγνωρίζουν, να κατανοούν, να αποδέχονται όλες αυτές τις αλλαγές.